Hongerige geesten, de psychologie van verslaving

Gabor Maté

Wat is een verslaving?

Aan alle verslavingen ligt een psychische en spirituele LEEGTE ten grondslag. Een geestelijke leegte. Trauma. 

Trauma manifesteert zich als onrust, rusteloosheid en als een strakke band die om je borst zit. Vaak haat iemand zich voor hoe hij zich voelt. Vaak gebruikt iemand medicijnen om z’n lichaam te stabiliseren. Het kenmerkt zich als wanhoop, de behoefte om je lichaam en geest te reguleren, om te ontsnappen aan ondraaglijk leed of innerlijke onrust. Trauma is dé oorzaak van verslaving. Een verslaving die zich kan manifesteren in middelengebruik, maar het kan ook een gedragsverslaving zijn. Maakt niet uit.

Aan alle vormen van verslavingsgedrag ligt een gekwetstheid ten grondslag. De respons op gekwetst worden is een emotionele stoornis en die houdt in dat iemand zijn kwetsbaarheid uitschakelt. Dit heeft tot gevolg dat hun gevoelens zijn afgestompt. Kwetsbaarheid in het Engels is vulnerability, dit komt uit het Latijns; vulnerare, dit wil zeggen ‘verwonden’ en verwijst naar onze vatbaarheid om gekwetst te worden. Deze kwetsbaarheid zit gewoon in ons systeem. In situaties waarbij het zó pijnlijk wordt voor iemand dan grijpen de hersenen in; de hersenen schakelen het bewustzijn uit. Op deze manier kan een kind een trauma doorstaan wat anders catastrofaal zou zijn. Het ongelukkige gevolg hiervan is een algehele afstomping van emotioneel bewustzijn.
En deze afstomping geeft problemen op lange termijn; emoties hebben namelijk een cruciale waarde voor onze overleving. Emoties;

• Zorgen ervoor dat we ons kunnen oriënteren
• Interpreteren de wereld voor ons
• Bieden ons essentiële informatie
• Vertellen ons wat gevaarlijk is
• Vertellen ons wat goed voor ons is
• Vertellen ons wat ons bestaan bedreigt
• Vertellen ons wat onze groei bevordert
• Zijn een onmisbaar onderdeel van ons zintuigelijke apparaat
• Zijn een essentieel aspect van wie we zijn 
• Ze maken het leven de moeite waard, spannend, uitdagend, mooi en zinvol

Zo ontstaat een LEEGTE. En drugs vult deze leegte even op zodat het verontruste gevoel, het zeurende schuldgevoel even weg is. Het herstelt zelfs even de jeugdige levendigheid die ze lang geleden hebben onderdrukt.

Bij alle verslavingen zijn de geest- en hersenprocessen hetzelfde. Er is slechts één universeel verslavingsproces en kan onschuldig tot zeer destructief uitpakken. Bij alle verslavingen zijn dezelfde hersencircuits betrokken, deze zijn gerelateerd aan:

• Pijnverlichting
• Beloning en motivatie
• Dezelfde psychologische dynamiek van schaamte en ontkenning
• Hetzelfde gedrag in de vorm van uitvluchten en oneerlijkheid

De prijs die verslaafden moeten betalen is altijd:

1. Het kwijt raken van innerlijke vrede
2. Het verlies van relaties
3. Het verlies van eigenwaarde
4. En in geval van verdovende middelen het verlies van lichamelijke gezondheid

De verslaving, iets wat we buiten ons zelf zoeken, helpt mensen ontsnappen, op korte termijn, aan (bewuste of onbewuste) emotionele pijn, aan leegte. Het helpt mensen om te gaan met stress. Het geeft gemoedsrust. Het geeft verbondenheid met anderen. Het geeft een gevoel van controle. Het is een vergeefse poging om het probleem van menselijke pijn op te lossen. Het is een pijnlijk verlangen in je hart. Het kan ook een respons zijn op verveling (verveling is geworteld in een fundamenteel onbehaaglijk gevoel ten opzichte van het zelf, het is een van de minst draaglijke geestelijke toestanden).

Omgekeerd kun je redeneren dat verslavingen voortkomen uit geblokkeerde liefde, uit ons beperkte vermogen om kinderen lief te hebben zoals je ze moet liefhebben, uit ons beperkte vermogen om onszelf en elkaar lief te hebben op de manier die we allemaal nodig hebben. Het openen van ons hart is de weg naar genezing van verslaving. We moeten mededogen aan de dag leggen voor de pijn in onszelf en de pijn overal om ons heen.

Een verslaving kent de volgende kenmerken:

• Dwangmatig gedrag, een preoccupatie met dit gedrag. 
• Verminderde controle over het gedrag; je blijft het doen ondanks dat je het niet meer wilt.
• Doorgaan met het gedrag of erin terugvallen, ondanks het feit dat het aantoonbaar schade toebrengt
• Ontevredenheid, prikkelbaarheid of intens verlangen wanneer het object, een drug, activiteit of ander doel, niet direct voorhanden is. Obsessief-compulsieve stoornis is geen verslaving! Omdat iemand met OCD er niet naar verlangt
• Afhankelijkheid 

Een verslaving kent diverse aspecten, invalshoeken:

• Biologisch
• Chemisch
• Neurologisch
• Psychologisch
• Medisch
• Emotioneel
• Sociaal
• Politiek
• Economisch
• Spiritueel

Wat gebeurt er in je hersenen?

Hersenen van drugsverslaafden werken anders dan die van mensen die niet verslaafd zijn. Bepaalde stoffen zijn afwezig wat de volgende gevolgen heeft: verlies van leervermogen, verminderd vermogen om nieuwe keuzes te maken om nieuwe informatie te verwerven en zich aan nieuwe omstandigheden aan te passen. Ook is hun hersenomvang kleiner. In het deel van de hersenschors dat verantwoordelijk is voor het reguleren van emotionele impulsen en voor het nemen van rationele beslissingen hebben de hersenen van verslaafden een verminderde activiteit. De zenuwcellen en hersencircuits verrichten op die plaats minder werk. Hun prefrontale cortex is minder actief. De prefrontale cortex is het ‘uitvoerende’ deel van de hersenen. Kortom er is sprake van verminderd vermogen tot rationeel denken.

Biologische aspecten van verslaving: dan hebben we het vooral over dopamine, een chemische stof die boodschappen overbrengt in de hersenen. Drugs vergroot in één klap de hoeveelheid dopamine in de hersenen met grote hoeveelheid. Het lichaam stelt zich hierop in door zelf minder dopamine aan te maken. Daarmee ontstaat de drang naar externe dopamine om het tekort aan te vullen. Dit fenomeen heet tolerantie: je hebt steeds meer drugs nodig om je goed te voelen.
Dopamine speelt een belangrijke rol bij de motivatie (= de drijfveer om iets te doen) en energie. Een verslaafde zal steeds meer problemen krijgen met z’n uithoudingsvermogen  en zijn drijfveer voor normale activiteiten.
Als een gebruiker wil stoppen met de drugs dan wordt het dopamine-gehalte niet meer extern aangevuld. Er ontstaan prikkelbaarheid, neerslachtigheid, vervreemding en extreme vermoeidheid. Het duurt maanden tot jaren voordat het lichaam dit weer zelf kan aanvullen. 

Op cellulair niveau heeft verslaving alles te maken met neurotransmitters (zoals dopamine) en hun receptoren. Iedere drug heeft zo zijn eigen uitwerking op dopamine. Voeding en seks bevorderen ook de aanmaak van dopamine. Eten met 50%, seks met 100%, cocaïne met 300% en crystal meth met 1200%. Om een indruk te geven. De externe impulsen zijn funest omdat ze de interne aanmaak van dopamine stil leggen/reduceren.

Drugsgebruik verandert tijdelijk het inwendige milieu van de hersenen. De high ontstaat door snelle chemische veranderingen. Ook op lange termijn zijn er gevolgen: de chemische structuur, de anatomie en de fysiologische werking van de hersenen veranderen. Aangezien de hersenen ons gedrag bepalen leiden deze biologische veranderingen tot ander gedrag; een ander [pathologisch] emotioneel leven, denkprocessen en gedrag van iemand. En nu komt een belangrijk dilemma van een verslaafde; als je wilt herstellen dan moet je een keuze gaan maken voor een ander leven, ander gedrag. Maar juist de hersenen, het orgaan die deze keuze moet maken, is aangetast! Verslaving is in feite een chronische hersenaandoening. En als je zo kijkt dan moet je de persoon niet straffen, met zijn zieke hersenen kan hij niet anders. Iemand met een chronische hartziekte wordt ook niet gestraft.

Als er sprake is van een verslaving vertonen enkele hersengebieden een verstoring. Deze hersengebieden hebben te maken met 4 systemen/delen in de hersenen:

1. Het opioïde systeem, het hechtings/beloningssysteem (hoofdstuk 14).

Wij zoogdieren bevatten een aangeboren opioïdesysteem in onze hersenen. Endorfinen [worden door het zoogdier zelf aangemaakt]. Lijkt op morfine. Morfine past op de endorfinereceptoren, deze laatste zijn dus de toegangspoort voor dit type drug [pijnstillers]. Endorfinen 

• verlichten lichamelijke en emotionele pijn. Ze zorgen voor sereniteit, evenwichtigheid, de verwijdering van elke diepgewortelde irritatie.
• Regelen het autonome zenuwstelsel
• Beinvloeden een groot aantal organen; van hart tot darmen
• Beinvloeden stemmingswisselingen
• Beinvloeden lichamelijke activiteit
• Beinvloeden slapen
• Regelen bloeddruk, hartslag, ademhaling, stoelgang en lichaamstemperatuur
• Spelen een rol bij de regulering van het immuunsysteem
• Katalyseren het ervaren van belangrijke emoties, het zijn ‘emotiemoleculen’
• Maken de emotionele binding tussen moeder en zuigeling mogelijk, hechting
• Zijn verantwoordelijk voor plezierige ervaring en vreugdevolle opwinding; geliefden, spirituele zoekers, bunjeejumpers [na een jump verdrievoudigde het endorfinegehalte gedurende een half uur]

Endorfinen nemen af onder verdriet, stress enz. Ze nemen toe als je uitgaat van positieve verwachtingen. Dit is oa ook het placebo-effect, wat dus echt bestaat. Het toedienen van iets wat niet helpt maar wat wel een positieve verwachting heeft zorgt voor het activeren van endorfinen en daarmee tot genezing.
Het pijnstillend systeem bevindt zich overal in het lichaam en kent diverse functies afhankelijk van het orgaan waar het zich bevindt; in het zenuwstelsel zorgen ze voor kalmte en verlichten ze pijn, in de darmen zorgen ze voor het vertragen van de spiersamentrekkingen en in de mond voor het verminderen van speekselvorming. 

Oxytocine is een ander eiwit, het zorgt voor 

• het opwekken van weeën 
• brengt de borstvoeding op gang
• beïnvloedt de stemming van een moeder
• bevordert de fysieke en emotionele koestering van haar jongen
• draagt bij aan het genot van een orgasme
• is één van de ‘liefdeshormonen’
• het kan verlatingsangst verminderen

Oxytocine heeft een wisselwerking met opioïden. Het is geen endorfine maar verhoogt de gevoeligheid van de opioïdesystemen in de hersenen voor endorfinen. In feite zorgt de natuur ervoor dat we geen tolerantie (het proces waarbij een verslaafde steeds meer drugs moet gebruiken voor hetzelfde plezier) voor onze eigen opiaten ontwikkelen. Dat is belangrijk omdat opioïden nodig zijn voor ouderliefde; endorfine-highs zijn de natuurlijke beloning voor het moederschap.

Kortom: opiaten vormen de chemische spil van het emotionele apparaat in de hersenen dat verantwoordelijk is voor het beschermen en verzorgen van zuigelingen.
Verslaving aan opiaten [zoals morfine en heroïne] ontstaan dus in een hersensysteem dat de krachtigste emotionele dynamiek in het menselijk bestaan reguleert: het hechtingsinstinct. Liefde.
Hechting is de drang naar lichamelijke en emotionele nabijheid van andere mensen. Het zet aan tot relaties met anderen, tot het in stand houden van familiebanden tot het opbouwen van gemeenschappen. Als endorfinen zich vasthechten aan opiaatreceptoren brengen ze de chemie van liefde en verbinding op gang en helpen ze ons de sociale wezens te zijn die we zijn.

Endorfine zorgt er voor dat pijn draaglijk wordt, zodat bv peuters zich niet laten ontmoedigen om op avontuur te gaan. Ze kunnen zich dan bezeren, maar met de juiste hoeveelheid endorfine worden ze niet ontmoedigd door te gaan. Andersom kan een peuter die er niet op uittrekt te weinig endorfine bezitten.

Hoe werkt pijn in ons lichaam? In ons brein? De lichamelijke pijn wordt geregistreerd in de thalamus. Maar wordt gevoeld in de ACC, de anterieure cingulate cortex. Opiaten helpen ons door de emotionele impact ervan de pijn kleiner te maken.
Onderzoek levert ook op dat de ACC oplicht als er sprake is van sociale afwijzing, een gevoel van gekwetstheid. Met andere woorden fysieke pijn en emotionele pijn werkt hetzelfde.

Hoe werkt dat tussen zuigelingen en moeders? Als de zuigeling schreeuwt dan zal de aandachtige aanwezigheid van de verzorgende volwassene, meestal de moeder, de endorfineafgifte in de hersenen van de zuigeling in gang zetten. Dit noemen we ook co-regulatie. Hierdoor komt deze tot rust.
En wat als de verzorgde volwassene niet aandachtig aanwezig is?? Dan is het kind toegewezen aan zijn eigen coping (dit noemen we ook zelf-regulatie); duimzuigen bijvoorbeeld, of wiegen. Of …. Disscociatie. Deze kinderen lopen het risico dat ze later in het leven via de chemische weg bevrediging halen uit externe bronnen.

Samengevat: het opioïdesysteem speelt een rol bij liefde, plezier, pijnstilling en is van levensbelang bij zuigelingen. Maar ditzelfde systeem vormt ook het startpunt voor verdovende middelen in onze hersenen. En nu komt het; hoe minder effectief ons eigen inwendige chemische geluk systeem werkt des te meer gedreven we zijn om vreugde of verlichting te zoeken door het gebruik van drugs of andere dwangmatigheden die we als belonend ervaren. “Heroïne kan als een warme, zachte omhelzing voelen”, aldus een 27 jarige prostituee, waarmee ze haar levensverhaal samenvatte en waarmee ze de psychologische en chemische hunkering samenvat van alle mensen die verslaafd zijn aan verdovende middelen.

2. Motivatie en stimulans, het dopamine systeem (hoofdstuk 15)

Er is een gebied in de middenhersenen dat als dit wordt geactiveerd intense gevoelens van opgetogenheid en verlangen opwekt. De naam van dit gebied is het ventraal tegmentum (VT). Dopamine is de neurotransmitter die in hoofdzaak verantwoordelijk is voor de kracht van het VT en het bijbehorende netwerk van hersencircuits. Zenuwvezels uit het VT brengen de dopamine-afgifte in een bepaald hersencentrum op gang dat een centrale rol speelt bij alle verslavingen. Dit hersencentrum heet de nucleus accumbens (NA). Plotselinge verhogingen van het dopaminegehalte in de NA veroorzaken de opwinding en de opgetogenheid die drugsgebruikers ervaren. Vooral cocaïne is hier de grote veroorzaker.

Opioïden helpen ons bij het bevredigen van onze behoefte aan beloning door ons een prettig gevoel te geven.
Dopamine zorgt ervoor dat we in actie komen om die beloning te krijgen. Dopamine speelt dus ook een belangrijke rol bij het aanleren van nieuw gedrag en de integratie van dit gedrag in ons leven. En ook wanneer we nieuwe voorwerpen en situaties onderzoeken en verkennen. Kortom we hebben het hier over het stimulans/motivatiesysteem. Dit systeem reageert op bekrachtiging. Alle bekrachtigers verhogen het dopaminegehalte in de NA.
Hier ligt een link met drugsgebruik; alle signalen uit de omgeving van een drugsgebruiker werken als triggers die het dopamine-gehalte verhogen en hierdoor wordt de weg weer geplaveid naar het beloningssysteem van punt 1. Bekrachtiging is bij iedere verslaving belangrijk. Verleidingen moeten bij het afbouwen van een verslaving zo veel mogelijk geëlimineerd worden.

Waar is het stimulans/motivatiesysteem eigenlijk voor bedoeld? Dit systeem speelt een belangrijke rol bij onze overleving. Dit systeem wordt namelijk bekrachtigd (activering van het VT en dopamine-afgifte in de NA) als je op zoek gaat naar voeding, een seksuele partner en het verkennen van onze leefomgeving.

Hoe komt het dat de ene persoon wel verslaafd wordt en de andere niet?
Het blijkt uit onderzoek dat iemand die gevoelig is voor verslaving minder dopaminereceptoren in zijn hersenen heeft. De vraag is vervolgens waarom heeft iemand minder dopaminereceptoren? Waarom zou iemand de neiging hebben om minder in actie te komen?

Het hechtings- en beloningssysteem (punt 1) en de functie van dopamine zijn beide belangrijke onderdelen van het limbisch systeem, het emotionele brein. De circuits van het limbische systeem verwerken emoties zoals liefde, vreugde, plezier, pijn, woede en angst. Emoties hebben als doel het op gang brengen en houden van activiteiten die we nodig hebben om te overleven. Emoties zijn gericht op hechting en afkeer. Deze emoties worden zowel door lichamelijke als psychologische prikkels opgewekt. En als de emoties goed ontwikkeld zijn fungeren ze als een goede gids voor ons. Het vergemakkelijkt zelfbescherming en maakt ook liefde, medeleven en gezonde sociale interactie mogelijk. Als emoties niet goed ontwikkeld zijn dan is verslaving één van zijn voornaamste disfuncties.

3. Impulscontrole, het zelfreguleringssysteem (hoofdstuk 16) van de prefrontale cortex

Een verslaving verstoort, blijkt uit wetenschap, ook de zelfregulatiecircuits. Die zijn nodig om voor jezelf een gezonde keuze te maken. Iets wat een verslaafde niet meer kan en daarmee wordt zijn eigen bewaker van wat goed voor hem is  uitgeschakeld.
Zoals bijvoorbeeld het bewegen van de duim gelinkt is aan een bepaald hersenstukje, zo is ook het nemen van beslissingen en het reguleren van impulsen gelinkt aan een bepaald stukje van de hersenen. Als dat stukje is beschadigd dan lukt het niet meer om zelf te reguleren. Die beschadiging kan komen door bv een herseninfarct. Ook bij verslaafden blijkt dat er verstoringen zijn in dat stukje hersenen.

Het brein kent 80 miljard tot 100 miljard zenuwcellen (neuronen), allemaal vertakt met duizenden mogelijke verbindingen met andere zenuwcellen. Het brein kent een biljoen ondersteunende cellen, gliacellen. Zij zorgen dat de neuronen goed gedijen en functioneren. Als je alle cellen achter elkaar zou plakken ontstaat een lint van enkele honderdduizenden kilometers lang. Het totaal aantal verbindingen loopt in de miljoenen en zijn niet exact te bepalen. De hersenen zijn ‘een supersysteem van systemen’.
Hoe hoger we fysiek in de hersenen zitten, des te recenter hebben de hersencentra zich evolutionair ontwikkeld en des te complexer zijn hun functies. De hersenstam, het reptielenbrein, regelt de automatische functies zoals ademhaling en lichaamstemperatuur. De emotionele circuits liggen hierboven, het limbische brein. Helemaal boven aan het oppervlak van de hersenen bevindt zich de cortex of grijze stof. Al deze gebieden werken nauw samen en worden beïnvloed door chemische boodschappers waar ook in het lichaam en hersenen. Hoe meer je je ontwikkelt als mens hoe meer de hogere delen controle gaan uitoefenen op de lager gelegen delen.
De cortex is een dunne laag [dikte van een tafellaken] die over de hersenen heen ligt. Het bevat allerlei geclusterde neuronen die gespecialiseerde functies uitvoeren, zoals bv het zien. De prefrontale cortex is het meest recent geëvolueerde deel van de cortex wat ons van dieren onderscheidt. Het is het gebied met grijze stof aan de voorkant van de hersenen. De prefrontale cortex heeft de belangrijkste uitvoerende taak van de hersenen.

• Afwegen van alternatieven
• Overwegen van keuzes
• Evaluatie van impulsen om wel of niet te handelen die door emoties zijn veroorzaakt
• Het afremmen van een ongepaste reactie ipv het produceren van de juiste reactie
• Aanleren van sociaal gedrag

Met andere woorden; als de prefrontale cortex (pfc) beschadigd is dan is de regulering niet meer goed.

Kenmerkend gedrag bij een beschadigde pfc: ongepast gedrag, kinderachtig gedrag, bizar gedrag, impulsief, agressief en seksueel onaangepast gedrag, het niet kunnen interpreteren van emotionele signalen, verlies van sociale vaardigheden.

In de pfc zijn belangrijke zenuwsystemen bij verslaving betrokken. Een goed werkende pfc is afhankelijk van een goed werkend limbisch brein. Maar ook werkt dysfunctie in de cortex verslavingsgedrag in de hand. Daarbij speelt de orbitofrontale cortex (ofc) een rol. De ofc is een onderdeel van de pfc dat zich bij de oogkas bevindt. En heeft een nauwe relatie, samenwerking met het limbische brein. Bij een verslaafde werkt de ofc niet normaal. Dit komt omdat de ofc heel veel opioïdereceptoren en dopaminereceptoren bevat. De ofc wordt sterk beïnvloed door drugs en bevordert drugsgebruik. De ofc speelt ook een essentiële ondersteunende rol bij verslavingen die niet aan drugs zijn gerelateerd.
De ofc is het belangrijkste deel van het limbische, emotionele brein omdat de ofc heel veel verbindingen heeft met dit limbische brein. Het ofc is als het ware de controlekamer. De ofc behoort tot de belangrijkste hersengebieden met betrekking tot ons gevoelsleven. De ofc ontvangt input van alle zintuigelijke gebieden (zien, tasten, smaak, ruiken en horen) en beoordeelt deze prikkels. Deze beoordeling kan op basis van het hier en nu, maar ook op basis van ervaringen uit het verleden. Wat als dit traumatische ervaringen zijn?
De ofc is continu bezig met de emotionele betekenis van situaties voor het individu.  In een microseconde beslist de ofc over onze kijk op iemand of situatie. De ofc beslist aan wie of aan welke situatie aandacht besteed moet worden.
De ofc heeft vooral aan de rechter hersenhelft (hier zit vooral het gevoel, de creativiteit) een unieke invloed op sociaal en emotioneel gedrag, waaronder onze hechtingsrelaties of liefdesrelaties. De ofc houdt zich diepgaand bezig met de beoordeling van interacties tussen jezelf en anderen en speelt een onophoudelijk (maar voor ons leven fundamenteel en noodzakelijk) spel van ‘wie houdt van mij, wie houdt niet van mij’. Hij schat zelfs in hoeveel iemand van ons houdt of een hekel aan ons heeft.
In de linker hersenhelft (hier zit vooral de ratio, de analyse, de structuur) wordt de expliciete betekenis van woorden gedecodeerd. De rechter hersenhelft van de ofc interpreteert de emotionele inhoud van communicatie, dus de lichaamstaal van de ander, evenals zijn taalgebruik, oogbewegingen en toon van de stem. Zo let de ofc bijvoorbeeld op de grootte van de pupillen van iemand.
De ofc is ook betrokken bij het nemen van beslissingen en het afremmen van impulsen die schade zouden kunnen opleveren, zoals ongepaste woede of buitensporig geweld.
En tot slot is de ofc ook betrokken bij het afwegen van korte termijn doelen versus lange termijn effecten.

In relatie tot drugsgebruikers het volgende; 

• de ofc van een drugsgebruiker functioneert abnormaal en hij kiest bijvoorbeeld daardoor voor het korte termijneffect van de drugs, de high. 
• Bij afgekickte verslaafden wordt een onder activiteit van de ofc vastgesteld
• Cocaïneverslaafden zijn minder goed in staat om beslissingen te nemen
• De ofc wordt geactiveerd als een verslaafde naar drugs verlangt of er alleen maar aan denkt; het gaat dan om de automatische en emotionele aspecten van de hunkering naar drugs

Een abnormaal functionerende ofc is ook betrokken bij dwangmatig gedrag.

Hoe werken de 3 systemen samen?

Als een drugsgebruiker het zakje, de spuit, de naald ziet, of zelfs alleen maar denkt aan de drugs dan zullen de hersenen op een zeer positieve manier reageren. Door de invloed van de ofc op de stimuleringscentra (het dopaminesysteem) gaat er dopamine in de middenhersenen (het limbische brein) stromen. Hierdoor wordt het verlangen naar de drugs nog sterker. Alle gedachten aan negatieve gevolgen worden terzijde geschoven: het deel van de ofc dat voor die gevolgen zou kunnen waarschuwen is ‘gekneveld en gebonden’. De ofc van de drugsverslaafde die door jarenlang drugsgebruik is aangetast (of misschien zelfs al daarvoor is aangetast) moedigt zelfbeschadigende activiteit aan in plaats van die af te remmen. De drugsverslaafde gebruikt. Als je deze persoon korte tijd later tegenkomt dan hoeft iemand maar net iets verkeerds te zeggen en de ofc van de drugsgebruiker wordt onbewust geprikkeld om zich de talloze keren te herinneren dat hij in haar ogen is aangevallen, beledigd en gekwetst en interpreteert de prikkel in het hier-en-nu als een ernstige vorm van agressie en wordt zelf agressief.

Een wijze opmerking: Mensen kiezen, beslissen en handelen altijd binnen een bepaalde context. Onderdeel van deze context zijn ook de hersenen, en de staat er van. Deze kunnen door drugs in minder goede staat verkeren, maar ook door omstandigheden waar je als jong kind geen enkele zeggenschap over had.

Samengevat. De orbitofrontale cortex is een belangrijk deel van het hersensysteem dat regelt hoe we onze emoties verwerken en hoe we erop reageren. De ofc is op meerdere manieren betrokken bij de afhankelijkheid van verdovende middelen:

1. De ofc zorgt ervoor dat de persoon meer emotionele waarde hecht aan het middel. Hierdoor wordt het de voornaamste, vaak zelfs enige, zorg van de verslaafde. 
2. De ofc onderwaardeert andere belangrijke levensaspecten zoals eten, gezondheid, relaties.
3. Alleen al de gedachte aan de drug zorgt voor het triggeren van de ofc
4. De ofc faalt in zijn taak om impulsen af te remmen

De 3 bovengenoemde systemen zijn bij alle verslaafden in verschillende mate uit balans.
Dit geldt ook voor het 4^e brein-lichaamssysteem dat bij verslaving is betrokken; het stressreactiemechanisme.

Het stressreactiemechanisme

Gabor Maté heeft veel gewerkt met zware drugsgebruikers. De verslavingen die hij heeft ervaren komen voort uit: ernstige verwaarlozing en mishandeling, seksueel misbruik, verkrachting, afranseling, vernedering, afwijzing, verlating, meedogenloze karaktermoord. Deze mensen waren als kind getuige van gewelddadige relaties, zelfbeschadigende levenspatronen of suïcidale verslavingen van hun ouders. Vaak moesten deze kinderen ook nog voor hun ouders zorgen en/of broertjes/zusjes beschermen.

De verslaving ontstaat NIET doordat drugs op zich de macht over het brein krijgen. Het is veel meer iets in de persoon die bepaalt dat iemand verslaafd geraakt. Onderzoek naar Vietnam veteranen wijst uit dat veel militairen in Vietnam drugs gebruikten, 20%. Maar bij terugkomst daalde dat percentage naar minder dan 1%.  M.a.w. de verslaving werd niet door de heroïne zelf veroorzaakt maar ontstond uit een behoefte van de mannen die het middel gebruikten. De context speelt een grote rol.

Een goede grond voor verslaving:

1. emotioneel isolement
2. machteloosheid
3. stress
4. bestaande kwetsbaarheid
5. aanwezigheid, beschikbaarheid van een middel, een drug

De omgeving heeft een grote rol op de ontwikkeling van de hersenen bij kinderen. Dit start al in de baarmoeder en gaat door in de kindertijd. De ontwikkeling van de hersenen is een allesbepalende biologische factor voor het bepalen of iemand aanleg heeft voor verslaving aan bepaalde stoffen of voor verslaving van welke aard dan ook.
De basisoorzaak van verslaving ligt voornamelijk in de ervaringen die tijdens de kindertijd plaatsvinden. Niet in de genen! De genen bepalen wel de fundamentele organisatie van iemand, zoals ontwikkelingsverloop, anatomische structuur van het centrale zenuwstelsel. Maar de omgeving beïnvloedt onze hersenstoffen, hersenverbindingen, hersencircuits enz, en ook hoe we functioneren.
De hersenen kun je in feite gaan zien als een orgaan wat onder invloed staat van de omgeving. Net zoals een hart of je darmen.
Onze hersenen zijn bij de geboorte nog bij lange na niet volgroeid. Sterker nog, ze zijn nog heel pril in de ontwikkeling. Dat komt omdat de hersenen de omvang van het hoofd bepalen en we moeten wel als baby door het bekken van mama kunnen. Dat betekent dus dat in de eerste jaren er nog vele miljoenen zenuwverbindingen, synapsen genaamd, tot stand komen. Logisch gezien heeft de omgeving, zeg maar de vader en moeder en in het bijzonder de moeder, hier een grote invloed op. Op 3-jarige leeftijd hebben de hersenen 90% van de omvang van een volwassene. De eerste levensjaren bepalen hoe goed de hersenstructuren zich zullen ontwikkelen en hoe de neurologische netwerken die het menselijk gedrag aansturen zich zullen ontwikkelen. De eerste jaren zijn onze groeiende hersenen zeer kwetsbaar voor ongunstige omstandigheden. Niet-heilzame prikkels uit de omgeving beïnvloeden de micro-structuur van de hersenen. Dit gaat de persoon merken in een minder goed ontwikkeld persoonlijk en sociaal leven, zo kunnen ze minder goed reageren op gevolgen of is hun zelfregulatie niet zo goed. Dit zijn typisch de stoornissen bij alle zware drugsverslaafden.

Een goede omgeving zorgt ervoor dat de hersenen zich ontwikkelen. De hersenen zijn bij alles betrokken. Als je een baby opvoedt in een donkere kamer dan zal deze baby het hersendeel van het zien niet ontwikkelen, de baby zal uiteindelijk blind worden.
Maar dit geldt ook voor de dopaminecircuits die gerelateerd zijn aan stimulans en motivatie en voor de opioïde circuits die gerelateerd zijn aan hechting en voor de regulerende centra in de prefrontale cortex, zoals de ofc. VOOR DEZE CIRCUITS, DIE ONZE EMOTIES VERWERKEN EN ONS GEDRAG REGULEREN IS DE EMOTIONELE OMGEVING DOORSLAGGEVEND. Deze wordt bepaald door de verzorgende volwassenen, de ouders zeg maar.

Er zijn 3 omgevingsvoorwaarden die absoluut noodzakelijk zijn voor een optimale hersenontwikkeling:

• voeding
• fysieke veiligheid
• consequente emotionele koestering
  

Het kind moet een hechtingsrelatie hebben met tenminste één altijd beschikbare, beschermende, psychologisch aanwezige redelijk niet-gestreste volwassene. Hechting is de drang om nabijheid en contact met andere mensen na te streven en in stand te houden.

De hechtingsrelaties zijn zo belangrijk omdat het kind, totdat de hersenen zijn volgroeid, via de verzorgende ouder kan coreguleren. Coreguleren houdt in dat de verzorgende ouder haar baby/jonge kind gerust kan stellen via haar eigen autonome zenuwstelsel. Dit kan alleen als de ouder zelf ook rustig en ontspannen is (zie polyvagaaltheorie).

Zuigelingen worden extreem beïnvloed door de psychologische gesteldheid van de ouders. De emotionele centra van het zuigelingenbrein [vooral de ofc] hebben een gezonde emotionele input nodig van de ouders. Die emotionele input pakken zuigelingen ook op via het lichaam van de ouders; spanning in de armen, toon van de stem, vrolijke of juist neerslachtige gezichtsuitdrukkingen, grootte van de pupillen. Het brein van de ouder programmeert het brein van de zuigeling. Gestreste ouders leveren gestreste kinderen. De elektrische activiteit van de hersenen van de zuigeling is buitengewoon gevoelig voor de elektrische activiteit van het brein van de verzorgende ouder. 

We weten dat de meerderheid van de volwassenen die chronisch aan verdovende middelen verslaafd is, als kind ernstige tegenspoed heeft meegemaakt. Die heeft een onuitwisbare stempel op hun ontwikkeling gedrukt. Hun aanleg voor verslaving werd al in hun vroege levensjaren geprogrammeerd. Hun brein heeft nooit de kans gehad.

Verslaving zit in ieder geval niet in de genen. Wel spelen genen een rol.
Epi genetica is de wetenschap die onderzoekt hoe levenservaringen de werking van genen beïnvloeden. Vooral de vroege levenservaringen, zelfs al tijdens de zwangerschap, beïnvloeden de genen. Deze wijzigingen kunnen worden doorgegeven aan volgende generaties. Genexpressie is de wijze waarop een gen zich gedraagt.
Toch gaan hele maatschappijen aan de haal met het credo “het zit allemaal in de genen”. Waarom? Dan ben je overal vanaf, hoef je niet naar jezelf, naar het systeem, naar de maatschappij te kijken. Er zit immers toch gewoon een draadje los bij een verslaafde?

Wat levert drugs op?

Ik hoor erbij

Versterkt de persoonlijkheid

Vergemakkelijkt de omgang met mensen

Betere sociale vaardigheden

Meer praten

Opener

Zelfverzekerder

Creatiever

Slimmer

Kortom: het geeft een boost aan het emotionele systeem.

Het verslavingsproces en de verslavingsgevoelige persoonlijkheid

1. 1.verslavingsgevoelige persoonlijkheid

Verslaving:= elke vorm van herhaald gedrag, al dan niet gerelateerd aan verdovende middelen, waarbij een persoon zich gedwongen voelt om met dit gedrag door te gaan, ongeacht de negatieve gevolgen ervoor voor zijn leven en het leven van anderen.
Kenmerken van iedere verslaving:

– dwang
– preoccupatie (steeds maar met iets bezig zijn in je geest)
– verminderde controle over het gedrag
– doorgaan met het gedrag
– terugval
– hunkering

Iedere verslaving kent het zelfde psychologisch-biologische proces. Zie het deel met de 3 systemen die betrokken zijn  bij een verslaving. De mate waarin een verslaving tot uiting komt hangt af van

• iemands persoonlijke verleden
• iemands temperament

Verslavingen zijn onderling verwisselbaar. Je kunt shoppen van de ene verslaving naar de andere. Van game naar joints, van joints naar gym enz.

Tolerantie (het fenomeen dat je steeds meer nodig hebt voor de zelfde kick) en ontwenning zijn ook gerelateerd aan gedragsverslavingen, niet enkel aan drugsverslavingen. P235

Waarom verslaafd zijn? Welke leegte, wanhoop, angst en verontrusting wil je vullen? 

Wat is die leegte? De leegte ontstaat in de kinderjaren. Als de ouders om wat voor reden dan ook niet in staat zijn om de emotionele omgeving van het kind te reguleren moeten de hersenen van het kind zich aanpassen. Dit gebeurt door te dissociëren, door zich emotioneel af te sluiten en door manieren te vinden om zichzelf te kalmeren. Bijvoorbeeld door wiegende bewegingen te maken, duimzuigen, eten, slapen of voortdurend naar externe bronnen van troost te zoeken. Dat is de altijd voor innerlijke onrust zorgende, altijd gapende leegte (die de kern van verslaving vormt).
Als je je als kind emotioneel afsluit is het ontvangen en geven van liefde op een diepgeworteld emotioneel niveau lastig. Zij hebben een plaatsvervanger te vinden, bv verslavingen. P248
De leegte zit niet in de liefde of de betrokkenheid van de ouders maar in de perceptie van het kind dat het niet gezien en begrepen wordt, dat het geen empathie ontvangt en dat het op emotioneel vlak niet begrepen wordt.
Ouders hebben dit zelf niet in de gaten omdat ouders een natuurlijke fout maken; we geloven dat de intense liefde die we voor onze kinderen voelen automatisch betekent dat ze die liefde ook daadwerkelijk in een zuivere vorm ontvangen!!p258

Helaas zal de leegte en wanhoop en angst niet opgelost worden met een of andere verslaving.
Maar wat helpt wel?

• Meer verbinding met de wereld ontwikkelen
• Het laten ontstaan van meer zelfbewustzijn, zeg maar meer verbinding met zichzelf

De verslavingsgevoelige persoonlijkheid

• Zelfregulatie
  Het verbeteren van zelfregulatie: als je steeds maar de behoefte hebt om je behoeften/verlangens met een externe bron te vullen dan is dit een teken van een verminderde zelfregulatie. De persoon ervaart als het ware te veel ongerichte energie in zijn lijf. Zelfregulatie is een vaardigheid die door ontwikkeling wordt verworven. Zelfregulatie heeft te maken met impulscontrole van impulsen die in de lagere hersenen ontstaan en die beoordeeld worden door de hogere hersenen. Je gaat dan niet heen en weer tussen allerlei emoties en stemmingswisselingen, je bent niet afhankelijk hoe anderen op jou reageren of externe activiteiten / stoffen.

Ouders spelen hierbij een belangrijke rol; emotionele afstemming. Het vermogen van de ouder om emotioneel aanwezig te zijn zodat het kind het gevoel heeft dat het begrepen, aanvaard en gespiegeld wordt (dat ze gezien en gewaardeerd worden om wie ze werkelijk zijn). Emotionele afstemming is de echte taal van de liefde, het doorgeefluik, waardoor een preverbaal kind kan beseffen dat er van hem wordt gehouden. Concreet houdt het in dat ouders oog hebben voor de emoties van het kind, dat er over emoties kan worden gepraat en dat ouders laten blijken wat er in het kind omgaat. Het ontbreken van emotionele afstemming is voor het kind een stressbron. p255-257

Een ouder kan volledig gehecht zijn aan het kind-volledig van het kind houden- maar toch niet emotioneel afgestemd zijn.

• Afwezigheid van differentiatie
  Differentiatie:= het vermogen om op emotioneel niveau contact te hebben met anderen en toch autonoom te blijven in je eigen emotionele functioneren.Iemand bij wie de differentiatie niet goed is ontwikkeld wordt gemakkelijk overweldigd door zijn emoties, neemt angst van anderen over en genereert sterke angstgevoelens in zichzelf.

Beide kenmerken wijzen op een gebrek van emotionele rijpheid. P244

• Ontbreken van een gezond zelfbewustzijn
• Een gevoel van leegte

De verslavingsgevoelige persoonlijkheid is een persoonlijkheid die niet tot wasdom is gekomen.

Gedragsverslavingen:

• Werkverslaving: een manier om je gevoel van eigenwaarde te halen, om je nut en onmisbaarheid te bewijzen. Je bent ‘gewild’. Het voortdurend bezig zijn kan noodzakelijk zijn om angst, depressie of lusteloosheid buiten de deur te houden. Deze verslaving reguleert de gemoedstoestand, iemands innerlijke beleving.
• Eetstoornissen: voeding en emotionele voeding zijn aan elkaar gerelateerd. Als er emotioneel iets aan de hand is dan kan dat onbewust leiden tot een eetstoornis. Duimzuigen is altijd een teken van emotioneel leed. De zwaarlijvigheid duidt erop dat iemand in een cruciale periode in zijn leven op emotioneel vlak tekort is gekomen [los van fysieke ziekte]. P249+250
• Seksverslaving: ligt ook in ervaringen die in de kindertijd zijn opgedaan. Kan ontstaan door seksueel misbruik, maar het kan ook subtieler liggen; ouders hebben hun seksualisering op het kind geprojecteerd of ouders hebben hun kind zo liefdeloos opgevoed dat seksueel contact een snelle bron van troost is geworden.
  De nymfomane, de vrouwelijke seksverslaafde is helemaal niet zo aan seks verslaafd, maar wel aan de dopamine en endorfine die horen bij het gevoel begeerd te worden.
  Seksverslaving is net als alle andere verslavingen een vervanger voor de koestering die de betreffende persoon werd ontnomen. P 251+252

Emotionele afstemming is belangrijk. De afstemming ligt in openlijke vijandigheid tussen ouders duidelijk op tafel. Maar dat geldt ook voor onderdrukte woede en het wegstoppen dat je als ouder niet gelukkig bent. Emotionele trauma’s die wij als ouder niet hebben opgeruimd worden de emotionele trauma’s van ons kind.

Voorbeeld uit mijn (Roland) life coaching praktijk. Een jongeman van 23 kwam bij mij met depressieve klachten. In de huidige context konden we geen aanleiding vinden. We zijn toen teruggegaan naar de jongste jaren van mijn client. Het bleek dat zijn moeder depressief was geweest tijdens deze eerste jaren. Hij heeft met zijn ofc de emotionele gesteldheid van zijn moeder uitgelezen. Client heeft dit bespreekbaar gemaakt, de (emotionele) relatie met ouders is verbeterd en hij ontwikkelt zich verder.

Verslaving is altijd een slechte vervanger van liefde. P264

Diversen

OCS en verslaving

Obsessief-compulsieve stoornis (OCS) is een aandoening die belangrijke kenmerken met verslaving gemeen heeft. Bij OCS werken bepaalde hersencircuits niet normaal. Verschillende delen lijken aan elkaar vast te zitten. Het denken zit vast aan het gedrag. Alleen al een [irrationele] gedachte zorgt voor automatisch gedrag. Dit wordt het hersenslot genoemd. Je handelt naar je gedachten voordat je dit kunt tegenhouden.
Hoewel OCS eruit ziet als zeer abnormaal, verschillen deze personen maar voor een klein deel van de rest van de mensen. Ons brein gedraagt zich bij iedereen als een soort machine, zeker in het dagelijkse leven. Beslissingen waarvan we zouden denken dat ze uit vrije wil zijn genomen kunnen voortkomen uit onbewuste emotionele drijfveren of subliminale overtuigingen. Ze kunnen worden bepaald door hersenmechanismen die al vroeg in de kindertijd geprogrammeerd zijn. Ze kunnen ook worden bepaald door gebeurtenissen waar we geen herinnering aan hebben.
Bijna ieder mens zal wanneer hij wordt overmand door stress of ernstige emoties niet vanuit intentie handelen of reageren, maar vanuit mechanismen die diep in de hersenen in werking worden gezet, in plaats van dat ze in de bewuste delen van de cortex worden opgewekt.
We staan dus vaak op onze automatische piloot. Hoe kunnen we meer vat krijgen op eigen keuzes? Op meer eigen vrijheid? Het antwoord ligt in bewustzijn.  P303

Het hierboven genoemde hersenslot ervaren drugsgebruikers ook. Namelijk op het moment dat ze alleen al denken aan hun shot of de injectiespuit of alleen al bij het zien er van springt hun brein op slot.

Zowel OCS mensen als verslaafde mensen ervaren een overweldigende spanning tot ze uiteindelijk voor hun dwangmatige drang bezwijken. Op dat moment ervaren ze een immense, maar kortstondige opluchting. Echter iemand met OCS verlangt niet naar dit moment. Ze beschouwen het als onaangenaam en verontrustend. Dat is het wezenlijke verschil met verslavingen.

“Waar de persoon met OCS naar zoekt is datgene waarmee die persoon zoekt”p356

Methadon

Methadon is een synthetisch verdovend middel dat zich aan opiaatreceptoren op hersencellen hecht en zo de toegang van heroïne moleculen tot diezelfde bindingsplaatsen blokkeert. Bij orale inname veroorzaakt het geen high bij chronische narcoticagebruikers, maar voor veel verslaafden voorkomt het een verlangen naar heroïne, evenals ontwenningsverschijnselen zoals nervositeit, pijn, diarree en misselijkheid. Het is een lang werkend middel, dus met één dagelijkse dosis kunnen de meeste mensen wel 24 uur doorkomen.

Cocaïne 

Wat doet cocaïne: cocaïne zorgt voor een boost aan dopamine in bepaalde hersencircuits. Doordat dopamine nu extern wordt aangeleverd gaan de hersenen minder dopamine aanmaken, ze worden lui. Alleen maandenlange onthouding kan dit weer herstellen.

Hoe behandel je verslaving?

Vraag NIET: waarom ben je verslaafd? Maar vraag: WAAROM HEB JE PIJN?

De eerste stap is dat wij, de omgeving, de verslaafde het gevoel geven dat we hem of haar accepteren zoals ze zijn. 

Ga aan de slag met het helen van de pijn die aan de verslaving ten grondslag ligt.

Verslavingen komen voort uit geblokkeerde liefde, uit ons beperkte vermogen om kinderen lief te hebben zoals je ze moet liefhebben, uit ons beperkte vermogen om onszelf en elkaar lief te hebben op de manier die we allemaal nodig hebben. Het openen van ons hart is de weg naar genezing van verslaving. We moeten mededogen aan de dag leggen voor de pijn in onszelf en de pijn overal om ons heen.

De verslaafde geniet het meest van de kortstondige bevrediging van het verlangen. Niet zozeer in het bezit van de drug en het genieten ervan. Het verlangen naar meer, het verlangen naar adrenaline.

Passie versus verslaving
De hamvraag hierbij is, wie heeft de touwtjes in handen? De persoon in kwestie of zijn gedrag? Als je als persoon niet de controle kunt houden is er sprake van een verslaving. Een verslaving is herhaaldelijk gedrag dat een persoon blijft vertonen, ook al weet hij dat het hem of anderen schaadt.
Passie leidt je naar licht en verrijking, verslaving leidt je naar duisternis. Verslaving is het duistere schaduwbeeld van de passie. Passie schept, verslaving verteert.

Verander de interne en externe omgeving

Ieder mens is als het ware een product van zijn omgeving. Een verslaafde is het product van de vele emotionele en fysieke ellende uit zijn jeugd. De aanpak is er op gericht om de omgeving van de verslaafde te veranderen, NIET om de verslaafde zelf te veranderen. Door de omgeving te veranderen kan de intrinsieke motivatie ontstaan die nodig is voor de transformatie.

Ontwikkelen van mededogende  nieuwsgierigheid
Mededogen :=  Het verschil tussen mededogen en medelijden is dat het lijden eruit is. Mededogen laat de ander zelf verantwoordelijk zijn of verantwoordelijkheid nemen voor wat er in zijn of haar werkelijkheid is

Mededogen als tegenpool van de spiraal verslaving-schaamte-verslaving . . .

Mededogend zelfonderzoek is gericht op het kijken naar jezelf vanuit vriendelijkheid, eerlijkheid en liefde. “positiever in het leven staan is de sleutel tot je thuis voelen in je eigen lichaam, geest en emoties, om het gevoel te hebben dat je waardevol genoeg bent om op deze planeet te leven. Daar komen humor, nieuwsgierigheid en aandacht bij kijken. ”p347

Chronische angst is niet geworteld in het huidige moment, in de hier-en-nu. Deze angst gaat vooraf aan gedachten. Deze angst vindt altijd nieuwe doelwitten. Deze angst kan ontstaan door de dood, door andere mensen, door je eigen geest. Deze laatste is de psychische honger die continu gestild moet worden. Workaholics geven vaak aan dat ze het zo leuk vinden waar ze mee bezig zijn. Dat menen ze ook, maar het is niet zo. Zij zijn zo ver weg van hun gevoel dat ze niets meer voelen. Hun denken moet steeds bevredigd worden. Zij kunnen het beste aan de slag gaan met een mededogend zelfonderzoek. Hun angst manifesteert zich op 3 niveaus; emotioneel, gedachten en hun gedrag.

De waarde van het toelaten van weggestopte emoties, aldus Anthony Storr: “wanneer een mens aangemoedigd wordt om in contact te komen met zijn diepste gevoelens en die te uiten, en weet dat dat veilig is en hij niet wordt afgewezen en bekritiseerd, en dat ook niet van hem wordt verwacht dat hij anders is dan hij is, vindt er een soort herschikkings-of ordeningsproces in de geest plaats dat een gevoel van innerlijke rust met zich meebrengt; een gevoel dat de diepten van de bron van waarheid werkelijk zijn bereikt”.

Ecologisch perspectief, h30
Ecologie is de wetenschap die de wisselwerking tussen organisme en omgeving bestudeert.
Vanuit ecologisch perspectief vindt het verslavingsproces niet toevallig plaats. Het is ook niet voorgeprogrammeerd door erfelijkheid. Het is een product van een ontwikkeling binnen een bepaalde context en wordt in stand gehouden door bepaalde omgevingsfactoren.
Zowel de interne omgeving:

• Overtuigingen
• Herinneringen
• Geestestoestanden
• Emoties 

Als de externe omgeving moeten in de aanpak betrokken worden.
De aanpak bestaat eruit om nieuwe inwendige en externe hulpbronnen te zoeken/scheppen. Zodat andere gezonde manieren bevorderd worden om aan iemands werkelijke behoeften tegemoet te komen.

Dat houdt in dat het brein nieuwe hersencircuits moet kunnen aanmaken. Uit onderzoek is gebleken dat dit ook kan, zelfs als de ongunstige omstandigheden al plaats vonden voor de geboorte. P357, p358. In analogie met andere lichaamsdelen is dit ook logisch; spieren die kapot waren kunnen bv herstellen.
Dit vereist mentale kracht, bewuste mentale inspanning en die bestaat eruit dat je jezelf als een onbevooroordeeld persoon gaat observeren. Dat je de aandacht richt op wat situaties met je doen, zowel geestelijk als lichamelijk, zonder daar iets verder mee te doen. Pure observatie. Bewust de aandacht richten doet groeien. Vanuit bewustzijn kun je het hersenslot openmaken. Bewustzijn van je gedachten, van je emoties, van de geestestoestand waarin je je bevindt en die onze gedachten bepalen. 
Om het verslavingsproces te doorbreken is de geest de doorslaggevende factor. Boeddha zei dat alles wordt geleid door de geest, bij alles staat de geest op de voorgrond, alles wordt door de geest gemaakt. De kern zit ‘m erin dat je de geest niet moet veranderen maar dat we naar de geest moeten gaan kijken vanuit een onpartijdige, meedogende waarnemer. Door de werking van de geest bewust te observeren kunnen we zijn gebruikelijke, geprogrammeerde interpretaties en automatische reacties geleidelijk los laten. Observeren als tegenpool van je ertegen verzetten. Reflectie!
We kunnen 2 soorten functies toeschrijven aan de geest:

1. Opmerkzaam zijn, de onpartijdige waarnemer. Het bewustzijn in het hier-en-nu!
2. De wirwar van automatische processen, bewust/halfbewust/onbewust, die onze emotionele toestand, gedachten en een groot deel van ons gedrag bepalen. Dit gebeurt in de context van het verleden. Impliciet geheugen: Heftige reacties in het hier-en-nu refereren naar heftige gebeurtenissen uit het verleden.
   

Geest en brein zijn hoogstwaarschijnlijk niet hetzelfde. 

Zelfkennis komt voor uit het met meedogende nieuwsgierigheid aandacht schenken aan wat er in je gebeurt.

Naakte aandacht, een Boeddhistische meditatietechniek:

– schenk bewust aandacht aan wat er in je geest gebeurt terwijl je lichamelijke of emotionele prikkels van binnen en buiten het lichaam in je opneemt.
– naakt betekent hier; er wordt alleen aandacht geschonken aan de naakte feiten van een waarneming (via geest of de 5 zintuigen) zonder erop te reageren. Met andere woorden; de sleutel tot het transformerende potentieel van naakte aandacht ligt in de bedrieglijk eenvoudige opdracht om je reacties los te koppelen van de kerngebeurtenissen. P363
– verslaafden zijn alleen maar gericht op de buitenwereld
– als je gaat beseffen dat onze geest heel vaak in de reactieve stand staat dan besef je ook dat je eigenlijk geleefd wordt in plaats van dat je zelf leeft. Via bijvoorbeeld naakte aandacht kun je toegaan naar een objectief observatiepunt van waaruit je de dingen kan observeren, kan aanschouwen. Dit heeft als potentie om tot enorme vrijheid te komen. Omdat je je kunt trainen om elke (emotionele) reactie in toom te houden; dit wil zeggen er ruimte voor maken maar je er niet volledig mee vereenzelvigen. P364 

Verslaving heeft alles te maken met het vluchten voor moeilijke emoties of het vasthouden aan verleidelijke emoties …

Uit onderzoek blijkt dat aandacht schenken aan het huidige moment je hersenen veranderen. De manier waarop we aandacht aan iets schenken bevordert de neuroplasticiteit, de verandering van neurale verbindingen als reactie op onze ervaringen. P 367.

De 4 stappen methode, plus één

Deze methode is gebaseerd op een OCD-aanpak van dr. Jeffrey Schwartz. Maté heeft dat enigszins aangepast en een stap toegevoegd. Het is een methode voor de aanpak van gedragsverslavingen of voor iedereen die wil stoppen met een slecht aangepaste manier van denken of handelen.

De stappen vereisen regelmatige oefening met volle aandacht. In feite is deze methode erop gericht om met bewuste aandacht het automatisch functionerende brein/geest te transformeren. Dit is succesvol toegepast in de behandeling van OCS/OCD. OCS en verslaving hebben veel met elkaar gemeen:

• Allebei een verstoring van de impulscontrole.
• Deze verstoring is in beide gevallen gebaseerd op angst
• Kennen allebei het fenomeen ‘hersenslot’ waardoor iemand naar zijn gedachten gaat handelen voordat deze persoon het tegen kan houden
• Bij allebei treden verstoringen op in neurotransmittersystemen, waarbij bijvoorbeeld serotonine betrokken is

Bij OCS is deze methode succesvol; in relatief korte tijd kan het vastzittende OCS-circuit veranderingen ondergaan waardoor het van zijn slot af gaat en men bevrijd wordt van de onzinnige gedachten die het gedrag voorheen bepaalden. Hiervoor is een relatief korte tijd nodig van consequent en gedisciplineerd oefenen.

Als je aan de slag gaat zoek dan een rustige plek waar je kunt zitten en schrijven. Je kunt het proces bijhouden in een dagboek. Met een klein notitieboekje op zak kun je altijd iets noteren.

Als je aan de slag gaat moet je niet snel opgeven. Je moet in de gaten krijgen dat ‘het’ niet of wel werkt. Het gaat erom dat jij moet werken. Je hoeft alleen maar te doen en te begrijpen dat als je terugvalt dat niet betekent dat je hebt gefaald. Het is een kans om opnieuw te beginnen.

Stap 1: Herbenoemen

Noem de verslavende gedachte of drang bij de naam. “Ik heb de gedachte om ….”.

Toelichting: door de gedachte te benoemen ga je niet naar de behoefte die die gedachte opwekt. Het is geen echte, objectieve behoefte maar een valse overtuiging. Door dit zo te benoemen breng je de onpartijdige toeschouwer in het spel. Zo kun je jezelf vanaf een afstandje gaan bekijken, in feite komt dit neer op de Boeddhistische bewuste opmerkzaamheid die we al eerder beschreven hebben.

Je gaat de drang en de behoefte van elkaar scheiden.

De sleutel ligt erin dat je de verslavende gedachte of drang bewust aandacht moet geven. Fysieke veranderingen in de hersenen zijn alleen maar mogelijk als je in een bepaalde geestelijke toestand verkeert, namelijk gerichte aandacht. P371 en 372

Stap 2: Herkaderen

In deze stap leer je de schuld volledig bij de hersenen te leggen. Dit zijn mijn hersenen die een valse boodschap naar me sturen.

Toelichting: In deze stap geef je de oorzaak van de drang aan. Namelijk neurologische circuits. Zij vertegenwoordigen een ‘honger’ van hersensystemen naar dopamine of endorfine. Zij vertegenwoordigen ook emotionele behoeften die onbevredigd zijn gebleven.

Herkaderen is direct verbonden met de meedogende nieuwsgierigheid naar jezelf. Je had geen controle in de tijd dat de hersencircuits zich zo hebben ontwikkeld. Maar je hebt wel controle hoe je er in het hier-en-nu mee omgaat.

Waarschuwing: Herbenoemen en Herkaderen blijft terugkomen, hou dus vol!

Stap 3: Herfocussen

In deze stap ga je jezelf meer tijd geven. In plaats van aan de drang te voldoen, ga je iets anders doen, het uitstellen. Wat je gaat doen moet iets zijn wat je graag doet.

Het gaat er niet om hoe je je voelt; het gaat erom wat je doet.

Toelichting: je oefent de hersenen dat ze niet hoeven te gehoorzamen aan de roep van datgene waarnaar je verlangt. Deze stap is een oefening in de ‘vrije wil-niet’. Het uitstellen kan bv 5 minuten zijn en dat probeer je uit te bouwen. Met aandacht op wat je nu aan het doen bent.

Stap 4: Herwaarderen

In deze stap ga je kijken wat de verslaving/drang aan negatieve effecten teweeg heeft gebracht. Anders gezegd je ont-waardeert je verslaving/drang. 

Toelichting: de verslaving of de drang heeft jouw brein wijs gemaakt dat zij dat opleveren wat je nodig hebt. Namelijk intimiteit, creativiteit, emotionele behoeftes. In deze stap ga je dit valse goud verder ontmaskeren. Het heeft je hechting/beloningssysteem en stimulans/motivatiesysteem gegijzeld. Waar liefde en vitaliteit zouden moeten zijn, is verslaving neergestreken.

Hoe beter je je bewust bent van de negatieve gevolgen van je verslaving hoe meer motivatie ontstaat om door te zetten. Die negatieve gevolgen beschrijf je; bv mbt je partner, mbt je studie, mbt vrienden, mbt energie, schuld, schaamte enz enz Wat heeft deze verslaving me opgeleverd??
Het bewustzijn wat je hiermee opbouwt zal je beschermen.

Let op; je bent geen strafproces tegen jezelf bezig; meedogende  nieuwsgierigheid.

Het herwaarderen is belangrijk en wel vooral in het ontdoen van de zogenaamde ‘hersenslots’. Herwaarderen helpt je bij het overschakelen naar ander gedrag! Aldus Jeffrey Schwartz. P375

Anticiperen; de dwangmatige drang zal terugkeren, er is geen eindoverwinning. Wel zal de drang steeds minder krachtig worden.

Accepteren: de verslaving of drang is niet jouw schuld. Jij hebt er niet om gevraagd om als kind zo geprogrammeerd te worden.

Stap 5: Herscheppen (specifiek voor verslaving)

Maak de stap van geleefd worden naar zelf leven. 

Afsluitende opmerkingen

Weerstand en stress

De mens heeft een ingebakken weerstand tegen het gevoel dat hij gedwongen wordt. Dit noemen we Tegenwil.

Weerstand kan er toe leiden dan de ene verslaving wordt ingeruild tegen een andere.

Het is beter om te gaan ontdekken wat je werkelijke behoeften zijn, een 12-stappenprogramma (dit is een standaardprotocol bij verslavingen) kan daarbij helpen. Ook helpt het om te praten en de waarheid te vertellen. Maak je innerlijke schaamte in ieder geval niet erger door te liegen. Zorg ook voor een externe omgeving die de kat niet op het spek bindt. Dus zonder de triggers die de verslaving aanwakkeren. Pas ook mindfulness toe; leef zoveel mogelijk in het hier-en-nu.

Stress speelt een belangrijke rol in de ecologie van verslaving:

• Stressoren zijn de externe triggers die een fysiologische stressreactie veroorzaken, een maalstroom van hormonale afscheidingen en zenuwontladingen die in vrijwel elk orgaan en systeem in het lichaam plaatsvinden.
• De krachtigste stressoren zijn het verlies van controle en onzekerheid op belangrijke levensgebieden, of die nu persoonlijk, beroepsmatig, economisch of psychologisch van aard zijn.
• Stress heeft een krachtige uitwerking op de biologische aspecten van verslaving in de hersenen
• Spanningen, zoals emotioneel buitengesloten worden of het gevoel dat anderen je leven bepalen, veranderen onze hersenen zodanig dat de behoefte aan externe bronnen van dopamine groter wordt, dat wil zeggen ze verhogen het risico op verslaving.
• Stress is een belangrijke trigger voor middelenmisbruik en ander verslavingsgedrag en de meest voorspelbare aanleiding tot een terugval.
• Stresshormonen kunnen zelf verslavend worden.
• De manier waarop iemand een situatie waarneemt leidt tot meer of minder stress.

Verslaving is een poging om aan de stress te ontkomen. Op korte termijn werkt dit ook, op lange termijn echter niet.

Om van de verslaving af te komen is het noodzakelijk dat de stressoren worden uitgeschakeld, er is geen enkele therapie bestand tegen een continue stroom van stressoren, triggers.

De rol van de omgeving

De dierbaren van een verslaafde kunnen de verslaafde niet veranderen. De weerstand tegen het gevoel gedwongen te worden zal zelfs de meest goed bedoelde poging ondermijnen van iemand die een ander wil veranderen.

MOTIVATIE MOET VAN BINNENUIT KOMEN

Motivatie komt voort uit het besluit dat je bereid bent om verantwoordelijkheid te nemen en controle over jezelf te krijgen.

Je kunt niet meer dan er voor de verslaafde te zijn en hem te accepteren zoals hij of zij is. Een koesterende houding richting de verslaafde heeft het meeste effect volgens onderzoek, p393.

Wrok is zelfmoord voor de ziel.

Alle verslavingen zijn een gezinsziekte. Het hele gezin dient dan ook geheeld te worden.

Bij verslaafden is het differentiatieproces niet goed verlopen. Differentiatie is het vermogen om jezelf emotioneel gezien als los van de ander te zien. Verslaafden nemen de emotionele toestanden van andere mensen over. Hun minder goed ontwikkelde zelfregulatie zorgt ervoor dat ze gemakkelijk overweldigd raken door hun automatische mechanismen. Zo reageren ze heel gevoelig op hulpverleners en andere mensen met een gezagspositie. Hun houding en gedrag nemen ze vaak heel persoonlijk, instinctief, op.

Spiritualiteit

“Alle problemen zijn psychologisch, maar alle oplossingen zijn spiritueel”, Thomas Hora.

Ernstige stress vroeg in het leven leidt vaak tot een verslaving, niet alleen doordat stress de hersenontwikkeling en emotionele groei aantast, maar ook doordat stress het contact van een kind met zijn wezenlijke zelf tenietdoet en hem het geloof ontneemt in een universum dat voor hem zorgt.

“Wanneer jullie jezelf kennen, zullen jullie gekend worden”, Jezus.

We zijn allemaal op zoek naar onze eigen goddelijke natuur. Goddelijk betekent in deze context niet iets bovennatuurlijks of religieus, maar verwijst uitsluitend naar de waarheid van onze eenheid met al wat is , een onuitsprekelijk gevoel van verbondenheid met andere mensen en andere wezens en met elk beetje materie of elke vonk van energie in het hele universum. Wanneer we ons die liefdevolle verbondenheid niet meer herinneren en het contact kwijtraken met ons diepe verlangen, lijden we. Jezus bedoelde dat als armoede. Het is ook dat wat de hedendaagse spiritueel leraar Eckhart Tolle als de fundamentele bron van menselijke angst ziet. P404.

Verslaving stroomt naar binnen waar zelfkennis, en dus ook goddelijke kennis, ontbreken. Om de ondraaglijke leegte op te vullen, raken we gehecht aan wereldse dingen die onmogelijk het verlies van wie we zijn kunnen compenseren.
In een toestand van geestelijke armoede worden we verleid door dingen die ons ongevoelig kunnen maken voor onze angst. Dat is uiteindelijk de oorsprong van het verslavingsproces, want het eigenlijke wezen van dat proces is de drang om van buiten naar binnen te halen wat juist vanbinnen ontstaat.
Misplaatste gehechtheid aan wat de ziel niet kan verzadigen is niet een fout die uitsluitend door verslaafden wordt gemaakt, maar is de algemene toestand van de mensheid.

Een hogere macht hoeft niet per sé iets te zijn wat gericht is op een godheid of op iets spiritueels. Het betekent simpel gezegd ‘het uitstijgen boven je zelf beschouwende ego, waarbij je je toelegt om iets te dienen wat groter is dan je acute verlangen. Je levert een bijdrage aan anderen, aan de maatschappij. Dit levert je een ‘zacht’ hart op. De neurowetenschap ondersteunt deze houding; als iemand een altruïstische daad verricht dan wordt de posterieure superieure temporale cortex (pstc) geactiveerd. Dit is een gebied aan de achterzijde van de hersenen dat er onder andere voor zorgt dat we ons bewust zijn van de emotionele toestand van andere mensen. Het lijkt erop dat we als mens voorgeprogrammeerd zijn om afgestemd te zijn op elkaars behoeften [empathie]. De gouden regel “ik wil de ander behandelen zoals ik wil dat hij/zij mij behandelt” zou best in onze hersencircuits gegrift kunnen staan.

De volste voldoening ontvangen we in het algemeen als

• We een authentieke bijdrage leveren aan het welzijn anderen
• We een authentieke bijdrage leveren aan het grotere maatschappelijke goed
• We iets origineels en moois scheppen
• We met liefde ergens aan gewerkt hebben

Verslaving ontstaat juist in culturen die gericht zijn op vergaren van rijkdom. In de culturen die gericht waren op eeuwenoude tradities, gemeenschappelijke doelen en individuele creativiteit kwam verslaving veel minder voor. Kijk naar de Aboriginals en de Indianen.

Dé held is degene die durft af te dalen in de donkerste diepten van het onbewuste-naar de bron van onze scheppingskracht- en daar de confrontatie aangaat met de monsters die door de door angst geteisterde psyche van de zuigeling worden opgeworpen. De beloning aan het einde van deze reis, de schat die de held gezocht heeft, is onze wezenlijke natuur. Het doel is beseffen dat je die essentie bent en dat je vrij bent om als die essentie rond te dwalen in de wereld. Ook de wereld bestaat uit essentie. De essentie van jezelf en de essentie van de wereld zijn één. P408

Je wordt als baby met alles erop en eraan geboren. Maar als de omgeving dingen niet kan erkennen of niet met liefde kan ervaren dan sluit de zuigeling zichzelf voor delen af. Concreet kan dit inhouden dat essentiële kwaliteiten zoals liefde, vreugde, kracht, moed of zelfvertrouwen worden onderdrukt. In plaats daarvan ervaren we een gat, een gevoel van een leegte. Deze leegte is een symptoom van een verlies van iets diepers. Het verlies van essentie dat hersteld kan worden.

Een essentie (Latijn: essentia, van esse, zijn) is filosofisch gezien het wezen van iets, datgene wat kenmerkend is voor deze entiteit, en zonder welke deze entiteit haar identiteit verliest. Essentie is datgene wat overblijft, bij Aristoteles de to ti en einai (‘dat wat het was bedoeld te zijn’), als de randzaken of accidenten worden weggedacht. Het essentiedenken veronderstelt dat iedere gegeven entiteit wordt gekenmerkt door een zuiver wezen, omgeven door bijzaken. Het filosofische essentialisme veronderstelt dat iedere entiteit wordt gedefinieerd door een aantal noodzakelijke eigenschappen.

Deze leegte is niet wat iemand is. Er is nog iets voorbij die leegte.
In de praktijk zien we dat mensen om die leegte heen gaan werken, met onbewuste overtuigingen, emotionele coping mechanismen om de leegte te verdoezelen. Men denkt dat dit zijn eigen persoonlijkheid is met alle daarbij horende gedragingen en neigingen. De persoonlijkheid is vaak een wirwar van authentieke karaktertrekken en aangeleerde coping stijlen. Deze aangeleerde coping stijlen vertegenwoordigen het verlies van ons authentieke karakter.

Mensen met een verslaving kennen deze leegte, maar het is niet omgekeerd. Er zijn veel meer mensen met leegtes, maar deze mensen kunnen dit verborgen houden. De persoonlijkheid van de verslaafde is niet sterk genoeg om het verborgen te houden.

Je ware aard terugvinden kan via spiritueel en psychologisch werk. Alles wat verloren is kan weer worden gevonden, mits ernaar wordt gezocht, Edmund Spenser, p410.

Niet de wereld, niet wat buiten ons bevindt, maar wat er in ons zit houdt ons gevangen.
Onze pijnlijkste emoties wijzen naar onze grootste mogelijkheden, naar waar onze authentieke natuur verborgen ligt.
Mensen over wie we oordelen zijn onze spiegels. Mensen die over ons oordelen roepen de moed in ons op om onze eigen waarheid te respecteren. Mededogen met onszelf ondersteunt ons mededogen met anderen. Als we ons openstellen voor onze innerlijke waarheid, creëren we een veilige helende ruimte voor anderen. Zij mogen hetzelfde voor ons doen.
Heling vindt plaats op een heilige plek die we allemaal in ons hebben: ‘wanneer je jezelf kent, zul je gekend worden’.