De tijger ontwaakt

Peter Levine
Traumabehandeling met lichaamsgerichte therapie

Geef het lichaam wat het toekomt

Lichaam en Geest zijn nauw, zeer nauw met elkaar verbonden. Zij communiceren met elkaar via neuropeptiden, dit zijn complexe boodschappermoleculen. Ieder orgaan in het lichaam heeft een representant in de geest. Ieder orgaan staat met ieder ander orgaan en de geest in verbinding. Het is een totaal netwerk. Trauma behandelen via alleen de geest is niet genoeg. Ook de lichamelijke component moet geheeld worden.

Lichaam en geest handelen volgens de wet van de 2 communicerende vaten.
Een traumatische gebeurtenis verandert de geest diepgaand: dissociatie en ontkenning zorgt ervoor dat je de gebeurtenis niet meer kan herinneren, zodat je door de eerste kritieke fasen heen kan komen.
Een traumatische gebeurtenis heeft ook een diepgaand effect op het lichaam: Het lichaam spant zich aan voor actie, het zet zich schrap in angst, het bevriest en bezwijkt in hulpeloze paniek. Wanneer de geest weer normaal wordt dan zou ook het lichaam weer moeten normaliseren. Als het herstellende vermogen echter wordt geblokkeerd, fixeert dat de gevolgen van het trauma en raakt de persoon getraumatiseerd.

De auteur hanteert het begrip ‘felt sense’: het middel waarmee we onszelf ervaren. Het is een medium waarmee we de zintuiglijke gewaarwording en de kennis van onszelf ten volle beleven.

Deel I Het lichaam als genezer

Schaduwen uit een vergeten verleden

De natuur laat ons zien hoe het moet: de tijger die een impala vangt, de impala bevriest en houdt zich dood, als de tijger even niet oplet komt de impala weer tot leven en gaat er vandoor. Het trauma van zich afschuddend en daarmee de bevroren energie weer ontdooit.

De fysiologie van trauma: Groot gevaar leidt tot bevriezing, een instinctieve reactie van het reptielenbrein. Dit gaat gepaard met een enorme energie. De traumatische symptomen komen voort uit het bevroren restant energie dat niet is opgeheven en ontladen. Denk daarbij aan angst, depressie, psychosomatische en gedragsproblemen. Maar ook aan overdreven voorzichtigheid, geremd zijn, slachtofferschap, thrill-seeking, vernietigen van relaties, verstoren van seksuele ervaringen (dwangmatig, pervers, geremd seksueel gedrag zijn vaak traumasymptomen-en niet alleen van een seksueel trauma).

Het mysterie van trauma

Een groot gevaar kan een dermate grote schrikreactie geven dat de angst en verlamming blijft bestaan tot in lengte der jaren.

Bij een trauma gaat het erom dat er dierlijke instincten geblokkeerd zijn geraakt. Als deze instincten als het ware weer in het gareel worden gebracht dan kunnen deze instincten door de bewuste geest worden gebruikt om de traumasymptomen om te vormen tot een staat van welzijn. 

De herontlading van de energie kan jaren na de gebeurtenis alsnog plaats vinden. Zonder daarbij terug te gaan naar de oude herinneringen en daarmee de emotionele pijn te moeten herbeleven. Het herbeleven van ernstige emotionele pijn kan volgens de schrijver zelfs opnieuw traumatiserend werken.

We hebben allemaal een aangeboren vermogen om onze trauma’s te verwerken.

Wonden die kunnen helen

Randvoorwaarde: creëer een positief kader; rust; veiligheid en bescherming; steun van familie en vrienden.

Blokkerend: medicijngebruik dat de symptomen onderdrukt; focus op aanpassing en beheersing; ontkennen van gevoelens en gewaarwordingen.

Posttraumatische stresssymptomen zijn in wezen incomplete fysiologische reacties die in angst zijn blijven steken. Reacties op levensbedreigende situaties blijven symptomatisch tot ze voltooid zijn.

In de traumasymptomen zelf liggen de energieën, mogelijkheden en hulpbronnen besloten die hun constructieve transformatie teweeg kunnen brengen.

Een trauma is geen stoornis maar een verstoring.

Een vreemd nieuw land

We worden steeds afhankelijker van ons denkvermogen en minder van ons lichamelijke reactievermogen. Daardoor zijn de meesten van ons afgescheiden van ons natuurlijke, instinctieve zelf- en vooral van het gedeelte dat we ‘dier’ kunnen noemen.

Depressies en angsten hebben vaak traumatische antecedenten, net als zenuwziekten.

Ons vermogen om op een juiste manier op gevaarlijke omstandigheden te reageren wordt door de volgende factoren bepaald:

• De gebeurtenis zelf
• De context van het persoonlijk leven ten tijde van de traumatiserende gebeurtenis
• De fysieke kenmerken van het individu
• De vaardigheden die iemand heeft aangeleerd: baby’s en kinderen zijn het meest gevoelig voor traumatisering. Daarom zijn traumatische reacties vaak terug te voeren op de vroege kindertijd.
• De beleving die het individu heeft van zijn of haar vermogen om het gevaar tegemoet te treden:
  • Externe hulpbronnen
  • Interne hulpbronnen: de instinctieve reacties (aangeboren handelingspatronen). Deze instinctieve reacties bepalen ook de vecht- en vluchtrespons.

Voorbeelden van veelvoorkomende traumatische antecedenten:

• Een foetaal trauma (in de baarmoeder)
• Een geboortetrauma
• Het verlies van een ouder 
• Het verlies van een ander familielid waarmee een hechte band bestaat
• Ziekte, hoge koorts, vergiftiging zonder opzet
• Lichamelijk letsel, inclusief een val of een ongeluk
• Seksueel, lichamelijk en emotioneel misbruik, inclusief ernstige verwaarlozing en mishandeling
• Getuige zijn van geweld
• Natuurrampen als aardbevingen, branden en overstromingen
• Bepaalde medische en tandheelkundige behandelingen
• Operaties, met name amandelen knippen met ether, ooroperaties(buisjes) en operaties voor een zogenoemd ‘lui oog’
• Verdoving
• Langdurig niet in staat zijn te bewegen; het bijdraaien en spalken van de benen of de romp van kleine kinderen, om wat voor reden dan ook (ingedraaide voeten, scoliosis)

Zelfs als iemand begrijpt dat een operatie noodzakelijk is en ondanks het feit dat je bewusteloos bent als de chirurg door vlees, spieren en botten snijdt, zal het lichaam de gebeurtenis registeren als een levensbedreigende gebeurtenis. Verstandelijk kunnen we vertrouwen hebben in een operatie, maar op een oerniveau doet ons lichaam dat niet. Bij een trauma legt de waarneming van het instinctieve (autonome) zenuwstelsel veel meer gewicht in de schaal – veel meer. Dit biologische feit is de belangrijkste reden dat operaties vaak een posttraumatische reactie veroorzaken.

Genezing en de leefgemeenschap

Als mensen worden overweldigd, kan ‘hun ziel’ worden gescheiden van hun lichaam. Volgens de sjamanen is dit de belangrijkste oorzaak van ziekte. Mensen worden ziek omdat ze in een spirituele staat van onzekerheid verkeren. Sjamanen zijn in staat de ziel weer terug te laten keren in het lichaam. Echter zij doen dit alleen op voorstel van de geestenwereld. En hiervoor is de verwelkomende steun van vrienden, familieleden en stamgenoten nodig.

De traumaa-aanpak van Peter Levine heet ‘Somatic experiencing’: deze benadering is niet sjamanistisch. Bij SE initieer je je eigen genezing door verloren of gefragmenteerde delen van je essentiële zelf opnieuw te verenigen. Voorwaarde hierbij is een sterk verlangen om je ziel weer te verbinden aan je lichaam. Genezing zal plaatsvinden als eerder ‘bevroren’ delen van je ervaring (in de vorm van symptomen) van hun traumadienende taak worden ontheven, zodat je langzaam kunt ontdooien. Als je ontdooit krijg je weer de mogelijkheid om beweeglijker en functioneler te zijn.

Met de kracht van de neocortex, ons rationaliseringsvermogen, kunnen we de indruk geven dat we een zeer bedreigende situatie, zoals een oorlog, zonder ‘schrammetje’ zijn doorgekomen. Werkelijk heldendom komt voort uit de moed je ervaringen openlijk te erkennen, niet door ze te onderdrukken of te ontkennen.

Oefening: roep de ziel weer terug in het lichaam; p71

In de weerspiegeling van een trauma

Een trauma pak je niet aan door rechtstreeks het trauma aan te pakken. Doe je dat wel dan blijft het trauma doen wat het altijd al deed; ons laten verstarren van angst.
Een trauma pak je aan via de reflectie die in onze instinctieve reacties wordt weerspiegeld. Trauma’s eisen zoveel aandacht dat getraumatiseerde mensen zich er dwangmatig op zullen richten. Lichamelijke gewaarwordingen gidsen ons naar de plaats waar we een trauma ervaren. Zij leiden ons naar onze instinctieve hulpbronnen.

Het genezingsproces starten we via de ‘felt sense’; de innerlijke lichamelijke gewaarwordingen. De felt sense kan als schild worden gebruikt om het trauma meester te worden.

Oefening felt sense, p76

De felt sense wordt gevormd door

• Je zintuigen
• Innerlijke gewaarwordingen in het lichaam ( houding, spanning, bewegingen, temperatuur enz)
• Onze gedachten
• Emoties 

De felt sense heeft een positieve invloed op

• Seksuele ervaringen
• Spiritualiteit
• Aarding, beter thuis in je lichaam
• Evenwicht en coördinatie
• Geheugen
• Toegang tot de subtiele instinctieve impulsen
• Creativiteit
• Welzijn, vrede en verbondenheid
• Het zelf 

De felt sense is een geweldig en heel natuurlijk menselijk vermogen.
Voor getraumatiseerde mensen ligt er wel een uitdaging. Het trauma snijdt ons juist af van onze innerlijke ervaring (om ons zo te beschermen tegen sensaties en emoties die ons kunnen overweldigen). Het heeft dus tijd en geduld nodig. Neem hierbij een zachte, open en nieuwsgierige houding aan. Probeer niet te interpreteren, analyseren of verklaren wat er gebeurt; ervaar het en neem waar. Je hoeft ook geen herinneringen, emoties, inzichten of wat dan ook op te halen. Neem het zoals het komt. Je zult informatie krijgen in de vorm van woorden, beelden, inzichten en emoties.

Oefening verdieping felt sense, p 82

De samengeperste traumatische energie leiden tot symptomen. Fysiologische manifestaties (gewaarwordingen) komen voort uit symptomen.
Met de felt sense leer je gewaarwordingen te herkennen in je lichaam. Die gewaarwordingen komen voort uit symptomen en symptomen komen voort uit samengeperste energie.
Door gewaarwording en de felt sense kan de druk op deze onmetelijke energie geleidelijk worden verminderd en kan de energie worden aangewend voor het transformeren van trauma’s.

Oefening felt sense, p84

Woede, ontzetting en hulpeloosheid zijn emoties die door een trauma worden opgeroepen.

De dierlijke ervaring

Enkel en alleen bij de mens ontstaan er langdurige traumatische nawerkingen. Vergelijkbare effecten ontstaan bij dieren alleen maar als ze tot huisdier zijn gemaakt of als proefdier voortdurend worden blootgesteld aan stressvolle omstandigheden in een gecontroleerde omgeving.

De felt-sense geeft ons een achtergrond waartegen we weer in contact kunnen komen met het dier in onszelf. Het zenuwstelsel van een getraumatiseerd persoon is niet beschadigd: het is bevroren in een soort schijndood. De herontdekking van de felt-sense zal onze ervaringen weer warmte en vitaliteit geven.

Het reptielenbrein biedt de basis voor de sleutel tot het oplossen van trauma. Het gedrag dat in het reptielenbrein ontstaat is de sleutel tot het geheim dat trauma heet. Door dit gedrag kunnen wij onszelf  als menselijke dieren ervaren. Gewaarwording en felt-sens zijn de lichamelijke dragers van datgene wat we voelen en doen in het hier-en-nu.

Reptielenbrein-limbische brein-rationeel brein

Oriëntatiereactie: dit is het gedrag van een dier dat reageert op iets vreemds in zijn omgeving. Dit zijn instinctieve en primitieve reacties vanuit het reptielenbrein. De reactie bestaat uit reageren en onderzoeken. Uit deze oriëntatiecomplexen komen bijvoorbeeld voort: verwachting, verrassing, waakzaamheid, nieuwsgierigheid en het vermogen om gevaar te bespeuren. In een getraumatiseerd persoon zijn deze hulpbronnen niet goed toegankelijk. Een stimulus roept bij een getraumatiseerd persoon eerder een trauma reactie op dan een juiste oriëntatiereactie.
Met oriëntatiereacties stemt het dier zichzelf af op de omgeving. Het proces waarin wordt vastgesteld wat het is, waar het is en of het gevaarlijk of gewenst is vindt eerst plaats in het onderbewust.

De primitieve gedragspatronen vechten, vluchten en bevriezen dateren van voor het reptielenbrein.

Twee universele en primitieve  verdedigingsmechanismen zijn vecht- of vlucht strategieën. Beide mechanismen zijn instinctief en georkestreerd door het reptielenbrein en het limbisch brein. Welke strategie wordt gekozen is afhankelijk hoe het doel bereikt wordt. Dit doel is NIET winnen maar WEL overleven.

Daarnaast kan ook gekozen worden voor het mechanisme bevriezen. Bevriezen is ook gericht op overleven. Gekozen is misschien niet zo’n goede term; je hebt zelf geen keuze hierin, je lichaam maakt deze keuze zelf. Bevriezen heeft de volgende voordelen

• Een onbeweeglijk dier zal alleen opgegeten worden als de jager honger heeft
• Een onbeweeglijk dier is voor roofdieren veel moeilijker te ontdekken
• Een dier dat bevriest kan ervoor zorgen dat de rest van de groep veilig wegkomt
• Een bevroren dier sterft een zachte dood

De bevriezings-reactie leidt vaak tot menselijk trauma.
Dit in tegenstelling tot dieren die door zeer frequent trillen gemakkelijk heen en weer gaan in de stadia van veiligheid en onveiligheid. Er is ons veel gelegen om te leren luisteren naar onze dierlijke natuur.

Hoe biologie pathologie wordt: bevriezen

Bij gevaar kan je vluchten of vechten. Als dit geen optie is dan ga je de bevriezingsreactie in. De energie wordt vastgehouden in je zenuwstelsel. Ook als deze bevriezingsreactie wordt ingezet kun je alsnog gaan vechten of vluchten. Dan zal er geen sprake van trauma zijn. Als het proces van de bevriezingsreactie leidt tot een overweldiging van het zenuwstelsel dan zal de onbeweeglijkheid het overnemen en dit zal leiden tot bevriezen of bezwijken; dan kan de intense bevroren energie niet ontladen maar wordt deze vastgelegd in de overweldigende, overactieve emotionele toestand van woede, angst en hulpeloosheid.

Het vervolgens loslaten van deze opgekropte energie wordt bij mensen, en dit in tegenstelling tot dieren, bemoeilijkt door de neocortex; dit rationele brein is in staat om de instinctieve herstelbewegingen van het reptielenbrein te overrulen. De opgekropte gigantische hoeveelheid energie wordt gevangen gehouden door de gevoelens van angst en paniek. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel van angst en onbeweeglijkheid die een natuurlijke voltooiing van de reactie verhindert. Zo ontstaan traumasymptomen. Angst en woede speelden dus eerst een rol bij de aanzet van de onbeweeglijkheidsreactie en spelen nu een rol bij het in stand houden van die reactie – ook al is er geen werkelijk gevaar meer. De angst en woede zijn uiteindelijk biologische energieën.
Als we de staat van onbeweeglijkheid sterk geactiveerd en angstig binnengaan dan zullen we er op eenzelfde manier er ook weer uitkomen.
Bij posttraumatische angst wordt de onbeweeglijkheid vooral van binnenuit in stand gehouden.
De neocortex bemoeilijkt het om de onbeweeglijkheidstoestand achter ons te laten, te verwerken. We vrezen namelijk de gevoelens van panische angst, woede en geweld ten opzichte van anderen en van onszelf, of we zijn bang dat we worden overweldigd door de ontlading van energie die beweging met zich meebrengt. Daarnaast houdt de neocortex nog om een andere reden de ontlading tegen; onze neocortex vertelt ons dat de fase van onbeweeglijkheid voelt als dood zijn. De dood is een ervaring die mensen koste wat het kost vermijden. De felt-sense die hier bij hoort zorgt ervoor dat mensen niet lang willen of kunnen stilstaan hierbij. Mensen zijn er bang voor en vermijden voltooiing. Zo stapelen traumasymptomen zich op, blijven bestaan en worden steeds complexer. JE KUNT DE ONBEWEEGLIJKHEID ALLEEN HEEL GELEIDELIJK ACHTER JE LATEN, IN RELATIEVE VEILIGHEID, DOOR MIDDEL VAN JE FELT SENSE.

Trauma en pathologie (ziekte)
Bij een trauma is onze fysiologie, ons gedrag, onze emoties en onze geest slecht aangepast om ons zenuwstelsel te helpen om de opgewekte energie van de bevriezingstoestand te reguleren. De symptomen die we waarnemen bij trauma (de pathologie) worden als het ware de veiligheidsklep van het organisme. De symptomen laten af en toe energie ontsnappen om het systeem in werking te houden. De symptomen vinden gemakkelijk grond in de functies die door het reptielenbrein worden gereguleerd. Deze functies omvatten eten, slapen, seks en algemene activiteit. Deze symptomen noemen we bijvoorbeeld anorexia, slapeloosheid, geslachtsziekten, geestesziekten.

Hoe pathologie biologie wordt: ontdooien

De kern van een traumatische reactie is in beginsel fysiologisch en de genezing begint dan ook op dit niveau.

Een trauma kan met succes opnieuw worden afgesloten als de geschikte hulpbronnen en de activering van de persoon gelijktijdig toenemen. We noemen dit heronderhandeling.

Elementen van heronderhandeling

• Bij een trauma, een reeks van gebeurtenissen, wordt het hele incident voor het lichaam weergegeven in één visueel beeld.
• De felt-sense in de vingers krijgen
• Het weer vaste grond onder de voeten krijgen
• Herstel van agressie
• Het weer in je kracht komen; dit is de acceptatie van persoonlijke autoriteit en komt voort uit het vermogen om zelf te bepalen hoe en waarvoor je je energie gebruikt
• Meesterschap is het bezit van vaardigheden waarmee je gevaar met succes het hoofd kunt bieden
• Oriëntatie is het proces van te weten komen wat je positie is in relatie tot de omstandigheden en omgeving

Het lichaam is ontworpen om zichzelf te vernieuwen door voortdurende zelfcorrectie: als je jezelf snijdt dan heelt het lichaam op een ingenieuze wijze de wond. Dit zelfde principe gaat ook op voor de genezing van de psyche, het wezen en de ziel.

Deel II Traumasymptonen

De kern van de traumatische reactie

De activeringscyclus ziet er als volgt uit (in feite de sympathische toestand binnen de polyvagaaltheorie): een trigger (uitdaging of bedreiging) zorgt voor activering, de activering bereikt een hoogtepunt als we onze krachten verzamelen om de uitdaging of bedreiging het hoofd te bieden, daarna wordt de activering actief teruggebracht en laat het ons ontspannen en bevredigd achter.
Getraumatiseerde mensen hebben een diep wantrouwen tegen deze cyclus. Daar hebben ze meestal een goede reden voor. Voor een traumaslachtoffer is activering gekoppeld aan de overweldigende ervaring (dat is dan de freece) door angst verlamd te zijn. Vanwege deze angst zal de getraumatiseerde persoon voorkomen of vermijden dat de activeringscyclus wordt afgemaakt. Hij zal dus vast blijven zitten in een cyclus van angst. Traumaslachtoffers moeten daarom weer vertrouwd gemaakt worden met een eenvoudige natuurwet: “wat opkomt moet ook weer afnemen”. Als we de activeringscyclus weer kunnen vertrouwen en als we ons op de stroom mee kunnen laten voeren, zal de verwerking van het trauma beginnen.

De meest voorkomende tekenen van activering:

• Lichamelijk: een toegenomen hartslag, snel oppervlakkig adem halen, koud zweet, tintelende spanning in de spieren
• Mentaal: toename van gedachten, een geest die op volle toeren werkt, je zorgen maken

Als we onszelf door middel van de felt-sense toestaan deze gedachten en gewaarwordingen te erkennen en ze hun natuurlijke verloop laten nemen, zullen ze een hoogtepunt bereiken, afnemen en oplossen. Dit kan gepaard gaan met; trillen, beven, vibreren, golven van warmte, een volle rustige ademhaling, kalmere hartslag, warm zweet, ontspanning van de spieren en een allesomvattend gevoel van opluchting, welzijn en veiligheid.

De kern van de traumatische reactie, 4 componenten van een trauma die altijd aanwezig zijn bij een getraumatiseerd persoon:

1. Hyperactivering
2. Verstrakking
3. Dissociatie
4. Bevriezing, verbonden met het gevoel van hulpeloosheid

Als de energie die met deze componenten is gemoeid niet binnen enkele dagen, weken of maanden na de gebeurtenis wordt ontladen of geïntegreerd, dan ONTWIKKELEN ALLE ANDERE SYMPTOMEN ZICH UIT DEZE VIER COMPONENTEN.

Hyperactiering
Dit is de kiem van de 4 componenten van een trauma. Het is de reactie van het zenuwstelsel op gevaar, of dat gevaar nu innerlijk, uiterlijk, echt of denkbeeldig is.

De overige 3 componenten (verstrakking, dissociatie, bevriezing) beschermen het organisme op de korte termijn.

Verstrakking
Dit is lichamelijk gezien alles wat in het lichaam gebeurt om de trigger te overleven.
Als iemand op dit moment overweldigd raakt en dus inactief blijft in die hyperactieve en verstrakte toestand, dan wordt een deel van die onopgeloste energie gekanaliseerd in voortdurende hyperactiviteit. De rest van de onopgeloste energie wordt gebruikt om de verstrakking en een aantal complexe traumatische symptomen in stand te houden, dit zijn chronische verhoogde waakzaamheid, angsten/paniekaanvallen of binnendringende beelden (flashbacks, angstaanjagende visualisaties), m.a.w. dit zijn maatregelen gericht op voortdurende dreiging.

Als verstrakking niet genoeg is om de energie van het organisme afdoende op de verdediging te richten, roept het zenuwstelsel andere mechanismen op waarmee de hyperactivering in stand gehouden kan worden. Dit zijn bevriezen en dissociatie. Zo vormen verstrakking, dissociatie en bevriezing samen een batterij aan hulpmiddelen die het zenuwstelsel inzet als we onszelf moeten verdedigen maar dat niet kunnen.

Dissociatie
Dit is het afscheiden van geest en lichaam. Het beschermt ons eerst tegen de krachtige inwerking van te hoge activering. Bij een levensbedreigende situatie beschermt dissociatie ons ook tegen de pijn van de dood.
Dissociatie is moeilijk te verklaren, hoe het werkt.
Dissociatie helpt om de niet ontladen energie van de hyperactivering gescheiden te houden van onze volledige ervaring. Dissociatie onderbreekt echter ook de continuïteit van de felt-sense en verhindert op deze manier dat getraumatiseerde mensen doeltreffend kunnen werken aan de opheffing van hun traumasymptomen. Hier mogen we ons bewust van zijn.

Dissociatie kan optreden in verschillende mogelijkheden:

• Scheiding tussen bewustzijn en lichaam
• Scheiding van een deel van het lichaam en de rest van het lichaam, bv scheiding tussen hoofd of ledematen en de rest van het lichaam
• Scheiding tussen het zelf en de emoties, gedachten of gewaarwordingen
• Scheiding tussen het zelf en de (hele of gedeeltelijke) herinnering aan de gebeurtenis

Symptomen die uit dissociatie ontstaan:

• Suffigheid
• Vergeetachtigheid
• Moeilijker is ontkenning
• Moeilijker te herkennen zijn lichamelijke klachten, zij komen vaak voort uit gedeeltelijke disscociatie. Voorb: hoofdpijn kan het gevolg zijn van scheiding tussen hoofd en rest lichaam. PMS kan het gevolg zijn van een ontkoppeling van de organen in het bekkengebied en de rest van het lichaam. Maar ook maag-darmklachten, chronische rugproblemen ed kunnen voortkomen uit gedeeltelijke dissociatie, gecombineerd met verstrakking.

Hulpeloosheid
Staat nauw verwant met bevriezing. Hyperactiviteit is het gas, het gevoel van overweldigende hulpeloosheid is de rem. Bij trauma werken deze beide tegelijk: omdat het zenuwstelsel alleen registreert dat het gevaar voorbij is als de gemobiliseerde energie is ontladen, zal het onbeperkt doorgaan met het opwekken van energie tot de ontlading plaatsvindt. Tegelijkertijd ziet het zenuwstelsel dat er meer energie in het systeem zit dan dat het aankan, en dus remt het zo krachtig dat het hele organisme ter plekke wordt stilgelegd. Nu het organisme volledig inactief is, wordt de enorme energie in het zenuwstelsel vastgehouden.
Het lichaam kan zich daadwerkelijk niet bewegen; dit is werkelijke hulpeloosheid, zo’n diepgaand gevoel van verlamming dat de persoon niet kan schreeuwen, bewegen of voelen.

Kortom.
Hyperactivering, verstrakking, dissociatie en hulpeloosheid zijn allemaal normale reacties op gevaar. Ze eindigen niet altijd in traumasymptomen. Wel als ze zich tot een gewoonte hebben gevormd en chronisch zijn geworden. Ze vormen dan de basis en de brandstof voor verdere symptomen. Denk dan bv aan intense angst en benauwdheid. Uiteindelijk kunnen deze 4 componenten samensmelten tot traumatische angst.

Traumasymptomen

Een trigger van gevaar wekt extra energie in ons op om ons voor te bereiden op de fight-flight respons.
Als we deze energie kunnen ontladen terwijl we onszelf actief en doeltreffend tegen de dreiging verdedigen (of kort erna) dan zal het zenuwstelsel terugkeren naar een normaal werkingsniveau. Onze felt-sense zal zich compleet, zelfvoldaan en heldhaftig voelen.
Als het gevaar niet succesvol is bestreden, blijft de energie in ons lichaam achter. Daarmee hebben we een zelfbestendigend dilemma gecreëerd: een dilemma tussen lichaam en geest, op fysiologisch niveau werken deze samen. We weten dat er gevaar is als we de bedreiging zien maar we zien ook de verhoogde activatie op zichzelf al als een bedreiging. Zodoende geeft het lichaam een continue boodschap van gevaar en blijft zodoende het zenuwstelsel continu stimuleren om het benodigde niveau van activering en bereidheid in stand te houden en te vermeerderen. Het gevolg is dat de energie niet kan worden ontladen en dit leidt tot een overbelasting van het organisme. Uiteindelijk gaat het organisme deze geactiveerde toestand compenseren in verschijnselen die wij traumasymptomen noemen. Voorbeelden hiervan zijn:

• Hyperactivering
• Verstrakking
• Dissociatie (inclusief ontkenning)
• Gevoelens van hulpeloosheid

Andere symptomen die tegelijkertijd of vlak erna optreden

• Verhoogde waakzaamheid, steeds op je hoede zijn
• Indringende beelden of flashbacks
• Extreme gevoeligheid voor licht en geluid
• Hyperactiviteit
• Overdreven emotionele reacties en schrikreacties
• Nachtmerries en nachtelijke angsten
• Snelle stemmingswisselingen; razernij of woedeaanvallen, schaamte
• Een verminderd vermogen om met stress om te gaan (gemakkelijk en vaak totaal gestrest zijn)
• Problemen met slapen

Symptomen die in de volgende fase voorkomen

• Paniekaanvallen, angsten en fobieën
• Geestelijke ‘leegte’ of ‘versuffing’
• Een overdreven schrikreactie
• Extreme gevoeligheid voor licht en geluid
• Hyperactiviteit
• Overdreven emotionele reacties
• Nachtmerries en nachtelijke angsten
• Vermijdend gedrag
• Zich aangetrokken voelen tot gevaarlijke situaties
• Regelmatige huilbuien
• Snelle stemmingswisselingen; razernij, woedeaanvallen, schaamte
• Overdreven of verminderde seksuele activiteit
• Geheugenverlies of vergeetachtigheid
• De onmogelijkheid om anderen lief te hebben, hen te verzorgen of een band met hen op te bouwen
• De angst om te sterven, gek te worden of te kort te leven
• Een verminderd vermogen om met stress om te gaan (gemakkelijk en vaak totaal gestrest zijn)
• Problemen met slapen

Symptomen die zich meestal als laatste ontwikkelen

• Overdreven verlegenheid
• Gedempte of verminderde emotionele reacties
• De onmogelijkheid om een verbintenis aan te gaan
• Chronische vermoeidheid of heel weinig lichamelijke energie
• Problemen met het immuunsysteem en bepaalde endocriene problemen, zoals een verstoorde werking van de schildklier
• Psychosomatische aandoeningen, vooral hoofdpijn, nek- en rugproblemen, astma, spijsverteringsproblemen, een spastische dikke darm en een ernstige vorm van het premenstrueel syndroom
• Depressie, gevoelens van naderend onheil
• Gevoelens van onverschilligheid, vervreemding en afzondering – ‘levend dood’ zijn
• Verminderde belangstelling voor het leven
• De angst om dood te gaan, gek te worden of te kort te leven
• Regelmatige huilbuien
• Snelle stemmingswisselingen; razernij, woedeaanvallen, schaamte
• Overdreven of verminderde seksuele activiteit
• Geheugenverlies of vergeetachtigheid
• De onmogelijkheid om anderen lief te hebben, hen te verzorgen of een band met hen op te bouwen
• Gevoelens van hulpeloosheid en hulpeloos gedrag
• Problemen met slapen
• Een verminderd vermogen om met stress om te gaan en plannen te maken

Let op: deze symptomen worden niet exclusief door trauma veroorzaakt en dit lijstje is geen diagnose middel.

Traumasymptomen zijn chronisch:

• Ze kunnen stabiel zijn, dus altijd aanwezig
• Ze kunnen instabiel zijn, ze gaan en komen
• Ze kunnen zich decennialang verbergen

Aan de hand van het traumasymptoom kun je geen link leggen met de oorzaak van het trauma.

We kunnen traumasymptomen op 3 manieren proberen te onderdrukken:

1. Vermijdend gedrag: traumasymptomen zijn de ventielen van de opgeblazen ballon; d.m.v. traumasymptomen verdedigt het organisme zichzelf tegen de activering die door een altijd voortdurende waarneming van gevaar (zijnde de hoge activatie) in stand wordt gehouden. Vermijdend gedrag is een traumaverschijnsel waarmee we onze levensstijl beperken tot situaties die niet activerend zijn. Ons leven zal steeds benauwder worden.
2. Angst voor negatieve emoties: als we last hebben van een trauma zijn de levensenergie (de energie die opgewekt wordt in ons zenuwstelsel) en de negatieve emoties zo nauw met elkaar verbonden dat we ze niet meer van elkaar kunnen onderscheiden. We hebben ontlading nodig maar als die ontlading begint kan het effect beangstigend en ondraaglijk zijn. Vanwege deze angst onderdrukken we die energie of ontladen we slechts gedeeltelijk.
3. Behandeling met medicijnen en alcohol- of drugsmisbruik.

Goed nieuws: ook als de nawerkingen van een trauma chronisch zijn geworden is er altijd een manier om de controle over ons lichaam terug te krijgen.

Somatic experience is de trauma-aanpak van Peter Levine.

De werkelijkheid van een getraumatiseerd mens

Hyperwaakzaamheid.
Dit mechanisme geeft veel inzicht in trauma.
Hyperwaakzaamheid is een directe en onmiddellijke uiting van hyperactivering en hyperactivering is de eerste reactie op gevaar. Het bezorgt de getraumatiseerde persoon een aanhoudende ervaring van angst, verlamming en slachtofferschap.
Hyperwaakzaamheid ontstaat als de hyperactivering een versterkte en dwangmatige versie van de oriëntatie reactie in gang zet. De oriëntatiereactie zorgt ervoor dat we nieuwe informatie die we gewaar worden kunnen identificeren. Als deze functie verstoord geraakt leidt iedere nieuwe hoeveelheid informatie tot verwarring en overbelasting.
Hyperwaakzaamheid wordt een van de manieren waarop we de overmaat aan energie in bedwang houden die na een mislukte verdediging tegen een oorspronkelijke bedreiging is achtergebleven. We gebruiken de hyperwaakzaamheid om een deel van die overmatige energie te leiden naar de spieren van het hoofd, nek en ogen in een obsessieve zoektocht naar gevaar. In combinatie met de innerlijke activering kan dit ons rationele brein irrationeel maken: het gaat op zoek naar uiterlijke bedreigingen en vindt die ook. Dit slecht aangepast gedrag leidt veel energie naar een specifieke handeling, die zich daardoor steeds meer zal herhalen en uiteindelijk dwangmatig zal worden. In deze hyperwaakzame toestand ervaar je alle veranderingen – ook die in je innerlijke staat van zijn – als een bedreiging.
We voelen ons in de kern niet meer veilig.

De meeste psychische aandoeningen staan niet voor een cognitieve beschadiging, maar voor een poging om een af en toe voorkomende onverklaarbare innerlijke toestand te interpreteren. De meeste mensen zien een onverklaarbare ervaring als iets dat verklaard moet worden.

Chronische hulpeloosheid
Deze treedt op als de bevriezings- oriëntatie- en verdedigingsreacties zo gefixeerd en verzwakt raken dat ze voornamelijk langs vooraf bepaalde en disfunctionele wegen verlopen.
Activering leidt tot onbeweeglijkheid (dorsaal).

Traumatische koppeling
Hierbij is een stimulus sterk verbonden met een bepaalde reactie en onderdrukken ze samen het normale oriënterende gedrag.

Traumatische angst
Deze bestaat uit de volgende elementen

• Een geactiveerde toestand die niet verdwijnt
• Het voortdurende gevoel van gevaar
• De onophoudelijke zoektocht naar dat gevaar
• De onmogelijkheid om dat gevaar te vinden
• Een gevoel van hulpeloosheid

Psychosomatische symptomen
Dit is de fysieke laag waar trauma haar sporen na laat. Naast de emotionele en geestelijke laag. Als er geen andere oorzaak te vinden is dan zijn stress en trauma goede kandidaten. Daarmee is eigenlijk alles gezegd. 

Ontkenning
Ontkenning kan ook een traumasymptoom zijn: Tijdens een traumatische gebeurtenis is ontkenning een hulpmiddel om het vermogen tot functioneren en overleven in stand te houden. Als ontkenning echter chronisch is geworden, wordt het een traumasymptoom.

Her-ensceneren
Dit fenomeen verklaart waarom een man die in zijn kindertijd werd geslagen ook zijn eigen kinderen weer gaat slaan. Her-ensceneren is het verschijnsel dat de herhaling van vroegere traumatische gebeurtenissen voortstuwt. 

Deel III Transformatie en heronderhandeling

Een blauwdruk voor herhaling

Her-ensceneren
De drang om een trauma af te ronden en te verwerken is net zo krachtig en volhardend als de symptomen die erdoor worden veroorzaakt. Vanuit biologisch perspectief valt gedrag dat zo krachtig en dwingend is als het her-ensceneren in de categorie ‘overlevingsstrategieën’.
De biologische wortel van her-ensceneren is gelegen in de ‘tweede fase’ van normalisatie. Dit is de ‘speelse’ oefening van overlevingsstrategieën. 

Heronderhandeling
Bij heronderhandeling wordt de zich herhalende cyclus van gewelddadige her-enscenering getransformeerd in een genezende gebeurtenis: bewust gewaarzijn, bereikt door de felt-sens, geeft ons een rustige energetische ontlading die net zo effectief is als de ontlading die dieren krijgen door te handelen.

Freud.
Freud kent in deze context de term ‘herhalingsdwang’. Dit wil zeggen dat het er sterk op lijkt dat het leven steeds die situaties (in termen van gedrag, verhoudingen, emoties en dromen) aanbiedt die in je jonge jaren geleid hebben tot trauma. Door het opnieuw aanbieden van dit soort situaties kan iemand nieuwe oplossingen bedenken.

Terugkerende ongelukken zijn een voorbeeld van lichamelijke her-ensceneringen. Denk bijvoorbeeld aan verstuikte enkels, verdraaide knieën, whiplash en zelf veel zogenoemde psych-somatische aandoeningen.

Uitbeelden
Het gedrag wat ontstaat bij her-ensceneren noemen we ‘uitbeelden’. Het heet ‘uitbeelden’ omdat het niet echt is. Er ligt iets anders aan ten grondslag, iets waar je niet eens bewust van bent. “Uitbeelden’ geeft tijdelijk verlichting. De handelingen zelf zijn een uitlaatklep voor het overschot aan energie dat door de voortdurende activeringscyclus wordt opgewekt. Tegelijkertijd kan je vermijden dat je de overweldigende emotie voelt die de oorspronkelijke gebeurtenis met zich meebracht. Het nadeel is dat je niet geneigd bent iets anders uit te proberen.

Activering
Activering wordt chronisch als gevolg van overweldigende gewaarwordingen en emoties die een innerlijke bron hebben. Daarom kan en moet een trauma worden getransformeerd door er innerlijk mee te werken: met geduld en aandacht kunnen de patronen die traumatische heropvoering sturen ontmanteld worden.

Multi-generaties
Gebeurtenissen met verrassend overeenkomstige elementen vinden generatie na generatie plaats.

Transformatie

Transformatie
Transformatie is het herwinnen van het zelfregulerend vermogen van het zenuwstelsel. Concreet betekent dat:

• Onze emoties ons lichter maken in plaats van zwaarder
• Onze waarneming zich verruimt (zie ook het boek van de ‘hoeders van de aarde’) zodat we ontvankelijker worden en minder oordelen
• We kunnen leren van onze levenservaringen
• Er geen schuld bestaat
• We meer zelfvertrouwen en veerkracht krijgen
• We spontaner worden 
• We meer kunnen genieten

Een belangrijke voorwaarde voor transformatie is dat je bereid bent om belangrijke overtuigingen over jezelf te herijken, in twijfel te trekken. Je zult je open moeten stellen om jezelf mee te laten voeren op waarnemingen en gedrag die je niet bij jezelf kent. Loslaten is een proces, niet een eenmalige actie.

Somatic experience ziet de heronderhandeling als een manier om je te laten leiden door natuurlijke wetmatigheden.

Heronderhandeling: zie p 198 en 199

De rol van het geheugen bij traumaverwerking
Bij traumaverwerking helpt het niet om herinneringen opnieuw op te halen. Zeker niet omdat steeds meer duidelijk wordt dat het brein zelf aan de slag gaat met herinneringen. In ieder geval zijn er 2 soorten herinneringen

• Op basis van het expliciet geheugen, het bewuste geheugen
• Op basis van het impliciet geheugen, het onbewuste geheugen

Het geheugen van ons is geen nauwkeurig opnameapparaat, maar past herinneringen aan in het kader van de overleving.

Een geassocieerde emotie of gevoel is een essentiële voorwaarde voor iets wat men kan herinneren. Bij een levensbedreigende gebeurtenis zoekt het zenuwstelsel naar verwante significante beelden en mogelijke reacties op het juiste niveau van activering en samenhang. Het maakt dan een keuze en handelt er naar.  Het zoekt, selecteert en handelt. Als deze reeks van gevaar en activering geen actieve reactie bevat, zal hij bevriezen en kan hij niet worden afgemaakt. Met andere woorden een reactie die niet goed bij de situatie aansluit zal zichzelf nooit voltooien. Bijvoorbeeld; de situatie waarbij het zenuwstelsel continu en zonder succes blijft zoeken naar een toepasselijke reactie, dit zal leiden tot escalerende gevoelens van razernij, doodsangst en hulpeloosheid.

Elke emotionele activering die is gekoppeld aan een beeld genereert een ervaring van herinnering.
Elk type zintuiglijke of informatieve input met een vergelijkbare emotionele of gevoelslading kan worden opgeroepen om een ‘herinnering’ te vormen. Wat ons brein aangaat zijn al deze elementen van de ervaring gelijk als ze een vergelijkbare mate van activering en emotionele lading hebben.  Deze elementen kunnen echt gebeurt zijn in het leven maar kunnen ook komen uit de krant, films, contacten enz.

Hier komt ook het fenomeen impliciete herinnering om de hoek kijken. Een herinnering in het verleden met een bepaalde emotie/lading kan getriggerd worden in het hier-en-nu en wel zodanig dat die oude respons als het ware gezien wordt als de hier-en-nu, terwijl het een respons uit het verleden is.

Kortom. Herinneringen zijn geen basis voor traumaverwerking. Waar het om gaat, de essentie, is dat de activering die in het zenuwstelsel is opgesloten wordt ontladen. Dit gebeurt door het tot het eind toe volgen van onze overlevingsinstincten, het afmaken van de activering.

Transformatie vraagt om verandering. Het vraagt om flexibiliteit en spontaniteit. Eén van de dingen die we moeten veranderen is de relatie die we met onze ‘herinneringen’ hebben.

We zoeken naar herinneringen  om onze gevoelens van slachtofferschap en hulpeloosheid te verklaren. Maar transformatie vraagt erom dat je je ervaring niet meer met herinneringen hoeft te rechtvaardigen. Gevoelens van vreugde en expansie zijn er het bewijs van dat het lichaam de genezende draaikolk binnengaat.
Voor genezing is de letterlijke waarheid van geen belang.

De natuurwet van de polariteit
Het gaat om de polariteit tussen trauma en genezing. Het ritmische pulseren van het leven in cyclische patronen.

Het elfde uur: transformatie van trauma’s in de samenleving

Vind ik iets minder interessant. Enkele highlights.

• Gezonde verkenning en bindingen lijken het tegengif te zijn aan geweld en wanorde
• De tijd rond de geboorte en de eerste jeugd zijn kritiek. Kinderen nemen de manier waarop hun ouders met elkaar en de wereld omgaan al op erg jonge leeftijd in zich op. Als de ouders getraumatiseerd zijn hebben ze moeite om hun kinderen een gevoel van basisvertrouwen (hechting) mee te geven. Zonder dit gevoel van vertrouwen zijn kinderen gevoeliger voor trauma.

Deel IV Eerste hulp bij trauma’s

(Emotionele) eerste hulp verlenen na een ongeluk

Eerste hulp voor kinderen

Hoe kan ik zien of een kind getraumatiseerd is? 

• Ongebruikelijk gedrag laten zien na een ingrijpende gebeurtenis (vaak een medische behandeling)
• Dwangmatige, repetitieve handelingen (bv een speelgoedauto steeds opnieuw tegen een pop laten botsen) zijn bijna zeker een teken van een onopgeloste reactie op een traumatische gebeurtenis
• Aanhoudend controlerend gedrag
• Terugval in eerdere gedragspatronen als duimzuigen
• Boze buien en onbeheersbare woede-uitbarstingen
• Hyperactiviteit
• Schrikachtige reacties
• Terugkerende nachtelijke angsten of nachtmerries, woelen in de slaap, bedplassen
• Moeilijkheden met de concentratie op school, vergeetachtigheid
• Excessieve baldadigheid of verlegenheid, teruggetrokken of angstig zijn
• Extreme behoefte zich vast te klampen
• Maagpijn, hoofdpijn of andere kwalen met een onbekende oorzaak

Belangrijkste punten bij de heronderhandeling van een trauma bij kinderen; ter info en niet om daar zelf iets mee te doen, opleiding is nodig.

1. laat het kind het tempo van het spel bepalen
2. Maak onderscheid tussen angst, verschrikking en opwinding
3. Zet iedere keer maar een klein stapje, hoe langzamer hoe beter
4. Wees geduldig – een goede container: een veilige omhullende ruimte
5. Als je het gevoel hebt dat je kind niet echt profijt heeft bij het spel, stop er dan mee

Epiloog

Drie breinen, één geest
Dit boek ging vooral over de oerenergie die in ons reptielenbrein huist. De 3 breinen goed samen laten werken is de kunst van het leven. Het is een samenwerking tussen instinct, emotie en ratio.

Lichamelijke gewaarwordingen zien te identificeren geeft een kijk op je reptielenbrein. Het reptielenbrein is niet alleen maar gericht op overleven. Ze draagt essentiële informatie in zich over wie we zijn. Niet alleen gaat het over vechten, vluchten en bevriezen. Maar ook over dat we hier thuishoren: ‘ik ben ik’.
Ons zoogdierenbrein verbreedt dat gevoel tot ‘wij zijn wij’; wij horen hier samen thuis.
Ons menselijk brein voegt daar reflectie en verbondenheid aan toe die verder gaat dan de materiele wereld.